Wielowarstwowe elewacje przeszklone a koncepcja przegrody interaktywnej


Istotą elewacji interaktywnej jest uzależnienie jej działania od warunków pogodowych i potrzeb wnętrza budynku. Powinna być jak filtr, który przepuszcza do pomieszczeń korzystne czynniki środowiska atmosferycznego, a zatrzymuje te niepożądane. Jednym z pomysłów na stworzenie ściany przeszklonej, która działałaby w ten sposób jest budowanie jej jako układu wielowarstwowego, uzupełnionego o dodatkowe systemy poprawiające jakość parametrów środowiska fizycznego wnętrza budynku.

 




 

Elewacje przeszklone jako układy wielowarstwowe
W poprzednim numerze „Świata Szkła” pojawił się artykuł dotyczący kierunków rozwoju w projektowaniu elewacji przeszklonych. Podano w nim genezę idei elewacji interaktywnej oraz usystematyzowano rozwiązania stanowiące próbę wcielenia jej w życie. Niniejszy tekst traktuje o jednej z grup tego rodzaju rozwiązań, nazwanej działaniem w skali MAKRO. Działania te polegają na rozbudowywaniu ściany przeszklonej o dodatkowe elementy, których funkcjonowanie może wyeliminować szereg wad użytkowych charakterystycznych dla dużych przeszkleń i maksymalnie wykorzystać czynniki środowiska naturalnego. Druga grupa rozwiązań to działania w skali MIKRO, które polegają na wykorzystaniu technologii laminowania szkła. Dzięki niej można zespalać taflę szkła z warstwami zmieniającymi jej właściwości fizyczne, np. stopień przezroczystości, przepuszczalność promieniowania świetlnego, czy cieplnego.

 



Grupę wielowarstwowych powłok elewacyjnych (skala MAKRO) tworzą rozwiązania różniące się od siebie formą i sposobem działania elementów osłaniających zasadniczą ścianę szklaną. Najprostsze z nich to ściany z układem zacieniającym w postaci specjalnych daszków tzw. półek świetlnych. Bardziej złożone to ściany zaopatrzone w zewnętrzne, najczęściej żaluzjowe systemy zacieniające – ruchome lub stałe. Mogą być zintegrowane ze ścianą lub odsunięte od niej, tworząc rodzaj trójwymiarowego układu o widocznej grubości, głębi. Najbardziej skomplikowane i trudne do zaprojektowania są wszelkiego rodzaju elewacje szklane dwupowłokowe, w których zastosowano dodatkową, pełną lub ażurową warstwę szklenia. Ogólną charakterystykę wraz ze schematami pokazującymi układ przestrzenny każdej z grup przedstawia tabela 1.

 



Półki zacieniające
Jednym ze sposobów ochrony wnętrz budynku przed nadmiarem promieniowania słonecznego, prowadzącego do jego przegrzewania i „prześwietlenia”, jest wprowadzanie elementów zacieniających w postaci poziomych półek, umieszczanych zazwyczaj co kondygnację. Półki te ze względu na swoją funkcję bywają nazywane przez producentów łamaczami światła. Ich forma i umiejscowienie powinny być optymalizowane w taki sposób, by osiągnąć jak najlepsze parametry oświetleniowe w chronionym pomieszczeniu, zarówno w okresach intensywnego promieniowania jaki i tych, gdy wartości promieniowania są nieznaczne. Nieprawidłowe położenie półki względem okna może prowadzić do nadmiernego ograniczenia penetracji słonecznej oraz zakłócenia widoku odbieranego przez użytkowników. Projektowanie półek – ich rozmiar, kształt, kąt położenia względem płaszczyzny elewacyjnej i inne zagadnienia – jest ściśle związane z analizą warunków sytuacyjno-klimatycznych i wymaga indywidualnego traktowania w każdym przypadku.

 



Półki zacieniające najczęściej wykonywane są jako elementy ażurowe w formie żaluzji lub płaszczyzny perforowanej. Najbardziej powszechne są daszki żaluzjowe aluminiowe, stalowe lub coraz częściej drewniane. Rzadziej spotykane są rozwiązania w postaci poziomych elementów wykonanych z blachy perforowanej rozpiętej na konstrukcji nośnej. Spotkać też można próby zastosowania elementów szklanych ze szkła matowionego lub drukowanego, które rozprasza bezpośrednie promieniowanie świetlne i tym samym chroni wnętrze przed efektem olśnienia. Półki zacieniające mogą także posłużyć jako powierzchnia, na której znajdują się ogniwa fotowoltaiczne. Ogniwa mogą być wtopione w powierzchnię szkła tworząc wzór pasków lub drobnych kwadratowych pól ograniczających dostęp promieniowania słonecznego do wnętrza.



Ciekawym przykładem realizacji szklanych półek zacieniających z ogniwami fotowoltaicznymi jest budynek biurowo-przemysłowy Solar Fabryk we Freiburgu (proj. Rolf+Hotz). Skrzydło biurowe należące do kompleksu fabryki zostało rozwiązane jako czterokondygnacyjny blok z przestrzenią atrialną w formie tzw. arkady słonecznej. Jest ona zamknięta od południa przeszkloną, pochyloną ścianą. Na ścianie tej ustawiono trzy półki zacieniające. Tworzą je moduły fotowoltaiczne umieszczone na nieruchomej, wspornikowej konstrukcji stalowej, mocowanej do słupów nośnych trzykondygnacyjnej ściany. Pełnią one także istotną rolę dla kompozycji ściany elewacyjnej, tworząc na jej płaszczyźnie wyraźne poziome linie podkreślające horyzontalny układ budynku (fot. 1).

 

Fot.1 Budynek biurowo-przemysłowy Solar Fabrik 
 we Freiburgu (proj. Rolf+Hotz)

 

 

 


 

 

Istotnym zagadnieniem jest zapewnienie możliwości regulowania położenia elementów zacieniających – kąta położenia lameli żaluzjowych lub całych płaszczyzn półek. Możliwość ta czyni cały układ bardziej wrażliwym na zmiany pogodowe. Półki ruchome są jednak rzadko stosowane z racji problemów technologicznych. Jako element zewnętrzny są one narażone na działanie wiatru i innych czynników atmosferycznych, a także zanieczyszczeń. Nie są to korzystne warunki dla delikatnych i skomplikowanych mechanizmów ruchomych.



Elementy zacieniające mogą przybierać bardziej złożoną technologicznie formę tzw. półek świetlnych (rys. 1). Ich zadaniem jest nie tylko ochrona pomieszczeń przed nadmiarem słońca, ale także równomierna dystrybucja światła bezpośredniego i światła nieboskłonu.

 

 Rys. 1 Schemat działania półki świetlnej

 

 

 


 

 

Zaopatrzone są w system optyczny złożony z odbłyśników i luster, który przekierowuje i rozprasza strumień światła poprzez odbicia. Dzięki temu dociera ono do głębiej położonych stref pomieszczenia i bardziej równomiernie ogarnia jego przestrzeń. Tego rodzaju rozwiązania mają na celu poprawę jakości warunków świetlnych wnętrz oraz ograniczenie zapotrzebowanie budynku na oświetlenie sztuczne. Klasyczne formy półki świetlnej jako elementu poziomego przecinającego elewację ewaluują w kierunku zakrzywionych w przekroju świetlików łączących się z ukrytym w przestrzeni podsufitowej systemem optycznym (rys. 2).

 

Rys. 1 Przykładowe rozwiązanie podsufitowego 
 kanału świetlnego z wykresem wartości współczynnika 
 oświetlenia dziennego

 

 


 

 

 

Półki zacieniające są też ważnym elementem architektonicznym elewacji. Tworzą one wyraźnie zarysowane poziome linie, podkreślone głębokim światłocieniem. Podobnie jak gzyms w klasycznych, znanych z historii rozwiązaniach, podkreśla układ kondygnacji w budynku i tworzy podziały artykulacyjne fasady, rozrzeźbiając płaszczyznę przeszklonej ściany.






Zewnętrzne systemy zacieniające

Kolejną grupę rozwiązań tworzą ściany z zewnętrznymi systemami zacieniającymi. Są to poziome lub pionowe żaluzje bądź rolety. Chronią one wnętrza przed przegrzewaniem i nadmiarem światła słonecznego. Są dużo bardziej skuteczne niż systemy umieszczane po wewnętrznej stronie okna, gdyż odbijają promieniowanie słoneczne zanim dostanie się ono do pomieszczenia. Najczęściej stosuje się żaluzje metalowe - z aluminium lub stali.

 

 

W ostatnich latach konkurują z nimi z powodzeniem żaluzje drewniane. Drewno, dzięki nowym możliwościom technologicznym w zakresie obróbki i wykończenia powierzchni, staje się coraz popularniejszym materiałem – dość trwałym i lekkim, naturalnym i szlachetnym. Udaje się dzięki niemu przełamać sterylność i chłód nowoczesnych budynków ze stali i szkła. Sporą grupę rozwiązań tworzą także żaluzje szklane, które dzięki swojej transparentności wyglądają bardzo lekko. Powierzchnia szkła często pokrywana jest nadrukami, które zmniejszają dostęp promieni słonecznych do wnętrza.

 



Przykładem ściany zaopatrzonej w zewnętrzny system zacieniający wykonany z elementów szklanych jest elewacja skrzydła biurowego stanowiącego rozbudowę Pałacu Sobańskich w Warszawie (proj. A. i D. Wejchert). Na przeszkloną fasadę nałożono poziome i pionowe pasy ze szkła drukowanego w paskowany wzór, zacieniający wnętrze (fot. 2). Poziome pasy od strony wnętrza łączą się z półką świetlną odbijającą promienie słoneczne od sufitu i wprowadzającą je w głąb pomieszczeń.

 

 

Fot 2 Rozbudowa Pałacu Sobańskiego w Warszawie
  (proj. A i D Wejchert)

 

 

 

 

Systemy żaluzjowe mogą być ruchome bądź stałe. Te ruchome są oczywiście korzystniejsze z punktu widzenia komfortu użytkowania wnętrz, gdyż pozwalają regulować stopień zacieniania w zależności od warunków pogodowych i indywidualnych potrzeb użytkowników. Ich stosowanie wiąże się jednak w szeregiem problemów, tak jak w przypadku omawianych wyżej daszków i półek świetlnych. Są bardziej złożone i wrażliwsze na czynniki zewnętrzne niż systemy nieruchome, a także dużo droższe.

 

 

Dlatego też częściej stosowane są systemy nieruchome. Ich wadą jest nie tylko brak możliwości regulacji parametrów świetlnych i termicznych we wnętrzu, ale także zakłócenie ciągłości widokowej między pomieszczeniem, a otoczeniem budynku. Odrębną grupę rozwiązań, tworzą zewnętrzne rolety. Wykonywane są z powlekanych tkanin, dobieranych stosowanie do potrzeb, ze względu na właściwości rozpraszania światła. Są jednak one dość rzadko stosowane, gdyż są mało odporne na działanie czynników zewnętrznych, w tym zabrudzenia i kurz.

 



Zewnętrzne systemy zacieniające mogą być umieszczane tuż przy powierzchni szklenia lub być odsunięte na pewną odległość - od kilkudziesięciu centymetrów do około 2 metrów i więcej. Odległość ta dobierana jest tak, by możliwy był dostęp do przestrzeni wewnętrznej elewacji (między ścianą a systemem zacieniającym), która zyskuje swoje przeznaczenie funkcjonalne. Może to być dostęp jedynie techniczny w celu konserwacji, napraw lub mycia elementów ściany, wówczas wystarczy odległość 50-90 cm. Można jednak wciągnąć tę przestrzeń do programu użytkowego budynku, jako układ balkonów, galerię lub nawet rodzaj półotwartego atrium, pełniącego rolę przedpola budynku. Wówczas szerokość pasa powinna być większa i wynikać z jego przeznaczenia funkcjonalnego. Tego rodzaju rozwiązania tworzą ze ściany elewacyjnej układ trójwymiarowy (w tabeli 1 zostały one nazwane dwuwarstwowymi ścianami żaluzjowymi) o wyraźnym wrażeniu głębi.

 



Taką właśnie dwuwarstwową ścianę zastosowano w siedzibie redakcji Gazety Wyborczej „Agora” (proj. JEMS Architekci). Budynek oparty jest na planie prostokąta, o bardzo długiej elewacji południowej. Zaprojektowana ona została jako ażurowa, trójwymiarowa struktura przenikająca się z systemem zewnętrznych atriów, galerii i balkonów, przeznaczonych jako przestrzeń kontaktów i odpoczynku pracowników redakcji. Od zewnątrz osłonięta jest drewnianymi, pionowymi żaluzjami. Chronią one pomieszczenia i zewnętrzną strefę, wciągniętą w program funkcjonalny budynku, od nadmiaru słońca i zgiełku otoczenia. Wykonane zostały z cedru, wykończonego naturalnie, bez żadnych powłok lakierniczych (fot. 3, 4).

 

 

 
 

  

 Fot. 3 i 4 Siedziba Gazety Wyborczej "Agora"  (proj JEMS Architekci)

 

 

 

 


Dwuwarstwowe ściany szklane
Dwuwarstwowe ściany szklane są najbardziej złożonym rodzajem przegród wielowarstwowych omawianych w niniejszym opracowaniu. Są one zbudowane z dwóch niezależnych ścian, odsuniętych względem siebie na odległość od kilkunastu centymetrów do 2 metrów i więcej, gdy wykorzystuje się przestrzeń wewnętrzną do celów użytkowych (tak jak w przypadku dwuwarstwowych ścian żaluzjowych). Wewnątrz umieszczony jest system zacieniający.



Podstawowa różnica między dwuwarstwowymi ścianami szklanymi a omawianymi wyżej rozwiązaniami polega na tym, że przestrzeń między dwiema warstwami jest wydzielona przez dwie przeszklone ściany i tworzy zamknięty układ, w którym cyrkuluje powietrze, podgrzewane przez efekt szklarniowy i poruszane siłami wiatru (przez otwory wentylacyjne), poprzez efekt kominowy i działanie systemów mechanicznych. Istnieje wiele różnych rozwiązań ścian dwupowłokowych. Różnią się budową i sposobem cyrkulacji powietrza w przestrzeni wewnątrzelewacyjnej.

 



Najbardziej obiecujące a zarazem najtrudniejsze do zaprojektowania rozwiązanie to układ, w którym wewnętrzna ściana zaopatrzona jest w otwierane okna i powietrze, pobrane przez otwory wentylacyjne w ścianie zewnętrznej, dostaje się do wnętrza budynku. W założeniu ściana tego rodzaju powinna uczestniczyć w wentylowaniu budynku, optymalizować jego gospodarkę termiczną i chronić wnętrze przed hałasem z zewnątrz. W rzeczywistości jest to bardzo skomplikowany układ fizyczny. Powietrze uwięzione wewnątrz ściany jest podgrzewane i samoistnie unosi się ku górze. Teoretycznie można więc wykorzystać to naturalne zjawisko i związać je z systemem wentylacji budynku. Budynki wysokie, zdane dotychczas na klimatyzację, skazane na nieotwieralne okna na najwyższych kondygnacjach, mogłyby szczególnie skorzystać na tego rodzaju rozwiązaniu. W rzeczywistości bardzo trudno sterować tym procesem, gdyż zależy on od zmiennych czynników pogodowych, a w budynku o dużej skali modyfikuje go znacznie układ potężnych sił aerodynamicznych działających na ściany zewnętrzne. Nie sposób uniknąć systemów mechanicznych, które „interweniowałyby” w określonych sytuacjach ratując przed spadkiem jakości parametrów fizycznych wnętrza. Może się więc okazać, że rozwiązanie to, w założeniu prowadzące do oszczędności energii, może okazać się bardziej energochłonne niż tradycyjna ściana.

 

 


Fot. 5 Budynek biurowy w Madrycie ze szklaną 
 elewacją dwupowłokową

 

 

 

 

Podobne problemy wiążą się z zagadnieniami termicznymi. Przestrzeń wewnątrzelewacyjna pełni rolę bufora termicznego. Ogrzewanie powietrza przez promieniowanie słoneczne jest bardzo wskazane zimą i rzeczywiście prowadzi do znacznych oszczędności energii wydatkowanej na ogrzewanie. Latem efekt cieplarniany przynosi jednak niekorzystne efekty. Powietrze wewnątrz pustki zostaje podgrzane do bardzo wysokich temperatur – wyższych niż te panujące na zewnątrz. Trzeba więc intensywnie ją wentylować i wykorzystywać masę termiczną budynku, zwłaszcza poprzez wietrzenie budynku nocą.

 



Niekwestionowaną zaletę elewacji dwuwarstwowych są ich właściwości akustyczne w zakresie ochrony wnętrza przed hałasem z zewnątrz. Zewnętrzna warstwa szklana pełni rolę ekranu akustycznego. Dzięki niemu ściana może chronić przed hałasem w wystarczającym stopniu nawet przy otwartych oknach. W większości przypadków tłumienie hałasu przez elewację dwuwarstwową, przy otwartych oknach, jest porównywalne do uzyskiwanego w przypadku tradycyjnej ściany osłonowej ze szkła izolacyjnego, przy oknach zamkniętych.

 

 

Właściwość ta jest bardzo cenna dla przeważających obecnie lokalizacji budynków biurowych w centrach miast, przy ruchliwych arteriach komunikacyjnych. Dużym problemem akustycznym podwójnych fasad, nie występującym w żadnym innym systemie elewacyjnym, jest przenoszenie hałasów wewnętrznych między pomieszczeniami i kondygnacjami.

 

 

Są to tzw. przesłuchy akustyczne, które związane są z powstawaniem odbić fali akustycznej w przestrzeni między dwiema warstwami elewacji. Gdy okna w pomieszczeniach są otwarte dźwięki z poszczególnych pomieszczeń, np. rozmów czy pracy urządzeń biurowych są słyszalne w innych pomieszczeniach. Efekt ten jest tym bardziej odczuwalny im niższy jest poziom hałasu dobiegającego z zewnątrz, który czyni akustyczne tło dla dźwięków pochodzących z wnętrz budynku.

 



Projektowanie szklanych ścian dwupowłokowych jest bardzo trudnym przedsięwzięciem, zwłaszcza jeśli chcemy wykorzystać wszystkie możliwości tkwiące w tym rozwiązaniu zbliżając je tym samym do idei przegrody interaktywnej. Projekt powstaje poprzez symulowanie wielu zmiennych czynników i może okazać się, że rzeczywistość przyniesie inne efekty niż te zakładane. Mimo to rozwiązanie to cieszyło się dużą popularnością w ciągu ostatnich 10 lat, choć w większość z realizacji przeważały względy prestiżowe i estetyczne nad rzeczywistymi względami użytkowymi.

 

 

Wymieniając wiele realizacji sygnowanych przez znane i renomowane pracownie – i te światowe, i polskie – można stwierdzić z całą pewnością, że podwójne ściany szklane zafascynowały architektów poszukujących nowych możliwości kształtowania środków wyrazu estetycznego budynku. Dzięki zdwojeniu szklanej fasady granica między budynkiem i jego otoczeniem przekształciła się z elementu dwuwymiarowego w twór przestrzenny umożliwiając grę układów kompozycyjnych obu płaszczyzn, tworząc efekt zacierania linii konturu budynku oraz tego, co widać po drugiej stronie przezroczystej ściany (fot. 5, 6).

 

 

 

 Fot. 6 Elewacja dwupowłokowa na ścianie frontowej
 budynku "Agora" (proj JEMS Architekci)

 

Rozbudowywanie elewacji przeszklonych o dodatkowe systemy regulujące dostęp promieniowania cieplnego i świetlnego, poprawiające izolacyjność akustyczną czy nawet przetwarzające energię słoneczną na cele użytkowe, z pewnością może poprawić jakość środowiska wnętrza i zracjonalizować wydatki energetyczne budynku.

 

 

Im bardziej są złożone, tym więcej można w tej dziedzinie osiągnąć. Założenia przegrody interaktywnej związane z adaptacyjnością czyli zdolnością do reagowania na zmiany pogodowe, są realizowane przy zastosowaniu systemów ruchomych, które mogą być sterowane przez użytkownika, a w sytuacjach ekstremalnych (silny wiatr, wysokie lub niskie temperatury) przez centralny system.

 

 

Takie rozwiązania są jednak bardzo kosztowne, przy czym wydatki poniesione na realizację mogą zwracać się przez bardzo długi okres. Poza tym przegrody takie, z racji skomplikowanej budowy i styczności delikatnych mechanizmów z warunkami zewnętrznymi (np. zewnętrzne ruchome systemy zacieniające), wymagają starannej konserwacji i są podatne na awarie, a także wymagają bardzo odpowiedzialnego użytkowania

 

 

Z tego względu wśród zrealizowanych ścian tego rodzaju przeważają rozwiązania prostsze, które niewątpliwie dalsze są od modelu przegrody interaktywnej.



dr inż. arch. Katarzyna Zielonko-Jung

 

 

 

 

 

 

 

patrz też:

 

- Szkło termotropowe i fotochromatyczne w budownictwie , Janusz Marchwiński, Świat Szkła 12/2007 ,

 

- Szklenie gazochromatyczne w architekturze , Janusz Marchwiński, Świat Szkła 6/2007 
 
- Arkada słoneczna budynku „Solar Fabrik” we Freiburgu , Janusz Marchwiński,  Świat Szkła 5/2007


- Interaktywne, adaptacyjne, multimedialne – elewacje przyszłości , Katarzyna Zielonko-Jung, Świat Szkła 4/2007

 

- Szklenie elektrochromatyczne w budownictwie , Janusz Marchwiński, Świat Szkła 3/2007 

 

- i-modul Fassade – przełom w regulacji mikroklimatu budynku , Marcin Brzeziński, Świat Szkła 2/2007

 

- Możliwości technologiczne szkła a poszukiwanie rozwiązań proekologicznych , Katarzyna Zielonko-Jung, Świat Szkła 2/2007

 

- Wielowarstwowe elewacje przeszklone a koncepcja przegrody interaktywnej ,  Katarzyna Zielonko-Jung, Świat Szkła 1/2007 

 

- Budynki wielkoskalarne jako struktury szklarniowe Część 2, Janusz Marchwiński, Świat Szkła 1/2007

 

- Fasady. Rozwój i nowoczesność , Tadeusz Tarczoń, Świat Szkła 1/2007

 

- Kierunki rozwoju w projektowaniu elewacji przeszklonych , Katarzyna Zielonko-Jung, Świat Szkła 12/2006 

 

- Budynki wielkoskalarne jako struktury szklarniowe cz. 1 , Janusz Marchwiński, Świat Szkła 12/2006

 

- Problem kształtowania okien słonecznych cz. 2 , Janusz Marchwiński, Świat Szkła 11/2006

 

- Problem kształtowania okien słonecznych cz. 1 , Janusz Marchwiński, Świat Szkła 10/2006

 

- Budynek Centrum Olimpijskiego w Warszawie , Janusz Marchwiński, Świat Szkła 9/2006

 

- Technologia fotowoltaiczna na dachach budynków - spojrzenie architektoniczne , Janusz Marchwiński, Świat Szkła 6/2006

 

- Kompleks biurowy RONDO-1 , Janusz Marchwiński, Świat Szkła 5/2006

 

- Energetyczna rola szklenia w zewnętrznych przegrodach budowlanych, Janusz Marchwiński, Świat Szkła 12/2005

 

- Fasadowość architektury słonecznej - na przykładach budynków biurowych , Janusz Marchwiński, Świat Szkła 11/2005 

 

- Wielofunkcyjne ściany aktywne słonecznie w architekturze. Część 2 , Janusz Marchwiński, Świat Szkła 10/2005

 

- Wielofunkcyjne ściany aktywne słonecznie w architekturze. Część 1 , Janusz Marchwiński, Świat Szkła 9/2005

 

- Przestrzeń wewnętrzna atriów przeszklonych , Janusz Marchwiński, Świat Szkła 8-8/2005

 

- Funkcja estetyczna struktur szklarniowych w architekturze. Część 2 , Janusz Marchwiński, Świat Szkła 6/2005 

 

- Funkcja estetyczna struktur szklarniowych w architekturze. Część 1 , Janusz Marchwiński, Świat Szkła 4/2005

- Aspekt użytkowy przestrzeni szklarniowych w budynkach biurowych i przemysłowych Część 2, Janusz Marchwiński, Świat Szkła 3/2005

- Aspekt użytkowy przestrzeni szklarniowych w budynkach biurowych i przemysłowych Część 1, Janusz Marchwiński, Świat Szkła 2/2005 

  

 

 

 

 

 

  • Logo - alu
  • Logo aw
  • Logo - fenzi
  • Logo - glass serwis
  • Logo - lisec
  • Logo - mc diam
  • Logo - polflam
  • Logo - saint gobain
  • Logo termo
  • Logo - swiss
  • Logo - guardian
  • Logo - forel
  • vitrintec wall solutions logo

Copyright © Świat Szkła - Wszelkie prawa zastrzeżone.