Jednym z głównych zadań nowoczesnej architektury jest realizacja „domów bez barier”, ze szczególnym uwzględnieniem osób niepełnosprawnych.

Idea ta ma stwarzać warunki umożliwiające osobom niepełnosprawnym codzienne funkcjonowanie, w tym w zakresie transportu i łączności.

Zagadnienia te zostały dostrzeżone w Polsce również przez najwyższe władze państwowe, co odzwierciedla uchwalona przez Sejm w dniu 1 sierpnia 1997 r. Karta Praw Osób Niepełnosprawnych.

Potwierdza się w niej prawo osób niepełnosprawnych do życia w środowisku wolnym od barier funkcjonalnych, także do swobodnego przemieszczania.

Przystosowanie budynku i mieszkania, w którym osoba niepełnosprawna będzie mogła swobodnie się poruszać i wygodnie realizować swoje potrzeby życiowe, jest filarem projektowania domów bez barier. 

Możliwość bezproblemowego wyjścia na zewnątrz, stwarza osobom ograniczonym ruchowo warunki do integracji społecznej i aktywności zawodowej.

W chwili obecnej istnieją, szczególnie w budynkach mieszkalnych wielorodzinnych i użyteczności publicznej liczne bariery architektoniczne, uniemożliwiające swobodne wejście osobom starszym i niepełnosprawnym, a także wjazd wózkiem inwalidzkim.

Bariery te można niekiedy w łatwy sposób zlikwidować, używając praktycznych rozwiązań budowlanych, a szczególnie unikając błędów już na etapie projektowania.

Ważnym więc zadaniem w tym względzie jest odpowiednie przystosowanie wejść i dojazdów do budynków oraz ich najbliższego otoczenia.

Istotne jest aby bramy, drzwi i furtki otwierały się na zewnątrz, nie były zbyt wąskie i nie miały progów utrudniających lub wręcz uniemożliwiających wjazd wózkiem inwalidzkim.

Drzwi wejściowe do budynków mieszkalnych i użyteczności publicznej, ich położenie i wymiary, powinny stwarzać dogodne warunki ruchu osobom niepełnosprawnym, w tym poruszających się na wózkach inwalidzkich.

Najwłaściwszym rozwiązaniem, choć wymagającym dużych nakładów finansowych, jest za- stosowanie automatycznych drzwi z napędem mechanicznym.

Przykład takich drzwi rozwieranych z napędem mechanicznym firmy DORMA, przez które przechodzi osoba niepełnosprawna, przedstawiono na fot. 1.

Fot. 1. Drzwi rozwierane z napędem mechanicznym

Regulacje techniczno-prawne dotyczące „domów bez barier”
W Polsce nie ustanowiono dotychczas żadnych norm odnoszących się w sposób bezpośredni do mieszkań albo domów bez barier lub określających wymagania dotyczące osób niepełnosprawnych. 

Również nie wprowadzono żadnych osobnych przepisów techniczno-budowlanych w formie rozporządzeń, wytycznych itp. dokumentów.

Dodać należy, że nie istnieją także normy europejskie dotyczące tych zagadnień.

Jednak w innych krajach europejskich, jak np. Niemcy, obowiązują normy i przepisy regulujące bezpośrednio problematykę domów bez barier i funkcjonowania w nich osób niepełnosprawnych.

Ustanowiono w tym kraju wieloczęściową normę DIN 18025 Mieszkania bez barier, w której określono m.in. wymagania, jakie powinny spełniać mieszkania przeznaczone dla osób poruszających się na wózkach inwalidzkich.

Istnieje również norma DIN 18024 Drogi, ulice i place oraz publiczne budynki bez barier, poszerzająca zakres wymagań, które mają ułatwić swobodne przemieszczanie się osób niepełnosprawnych.

Dalszym dokumentem funkcjonującym w Niemczech jest, nie mająca charakteru obligatoryjnego, norma DIN SPEC 1104 Okucia budowlane.

Okucia do drzwi użytkowanych przez dzieci, osoby starsze i niepełnosprawne w budynkach mieszkalnych i użyteczności publicznej – poradnik dla projektantów.

Normę opracowano w oparciu o Raport Techniczny CEN/TR 15894, który opublikowano jako wytyczne dla ustalenia szczegółowych wymagań technicznych odnoszących się do wyrobów instalowanych w drzwiach budynków mieszkalnych i użyteczności publicznej.

W normie wyspecyfikowano zalecenia dotyczące okuć ułatwiających dzieciom, osobom starszym i niepełnosprawnym otwieranie drzwi, w tym konieczność zmniejszenia oporu ręcznego otwierania drzwi o około 40% (przy rozchyleniu skrzydła od 2 do 60^o). 

W Polsce obligatoryjnie obowiązują przepisy, które określają wymagania związane z potrzebami osób niepełnosprawnych, zawarte w warunkach technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, co w bardziej szczegółowy sposób przedstawiono w dalszej części artykułu.

Wydano jednak szereg publikacji dotyczących budownictwa dla osób niepełnosprawnych, jak np. Dostosowanie budynków użyteczności publicznej – teoria i narzędzia autorstwa Joanny Budny, w której przedstawiono najczęściej spotykane zagadnienia projektowania oraz możliwości adaptacji najbliższego otoczenia, w którym żyje i mieszka osoba niepełnosprawna.

Rys. 1. Znak dla osób niepełnosprawnych wg Pr EN 16005

Wymagania wynikające z przepisów obowiązujących w Polsce
Podstawowym przepisem formułującym wymagania umożliwiające swobodne przemieszczanie się osób niepełnosprawnych jest w Polsce rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 roku w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. Nr 75, poz. 690 z późniejszymi zmianami).

Poniżej przedstawiono wynikające z rozporządzenia wymagania związane z potrzebami osób niepełnosprawnych, a odnoszące się bezpośrednio do wejść i drzwi (furtek).

- Par. 16.1. Do wejść do budynku mieszkalnego wielorodzinnego,
zamieszkania zbiorowego i użyteczności  publicznej powinny być doprowadzone od dojść i pojazdów, o których mowa w par. 14 ust. 1 i 3, utwardzone dojścia o szerokości minimalnej 1,5 m, przy czym co najmniej jedno dojście powinno zapewniać osobom niepełnosprawnym dostęp do całego budynku lub tych jego części, z których osoby te mogą korzystać.
Wyjaśnić należy, że par. 14 dotyczy dojść i dojazdów do działek budowlanych oraz do budynków.

- Par. 61.1. Położenie drzwi wejściowych do budynku oraz kształt i wymiary pomieszczeń wejściowych powinny umożliwiać dogodne warunki ruchu, w tym również osobom niepełnosprawnym.

- Par. 62.2. W wejściach do budynku i ogólnodostępnych pomieszczeń użytkowych mogą być zastosowane drzwi obrotowe lub wahadłowe, pod warunkiem usytuowania przy nich drzwi rozwieranych lub rozsuwanych, przystosowanych do ruchu osób niepełnosprawnych, oraz spełnienia par. 240.

Dodać można, że par. 240 określa szczegółowe wymagania dotyczące drzwi stosowanych na drogach ewakuacyjnych (otwieranie automatyczne i ręczne bez możliwości blokowania oraz samoczynne rozsunięcie i pozostanie w pozycji otwartej w wyniku zasygnalizowania pożaru i awarii drzwi).

- Par. 85.2. W ustępach ogólnodostępnych należy stosować :

   - - 3) drzwi (…) do kabin ustępowych otwierane na zewnątrz, o szerokości co najmniej 0,8 m, a do kabin przystosowanych dla potrzeb osób niepełnosprawnych, co najmniej 0,9 m.

 
- Par. 86.1. W budynku, na kondygnacjach dostępnych dla osób niepełnosprawnych, co najmniej jedno z ogólnodostępnych pomieszczeń higieniczno-sanitarnych powinno być przystosowane dla tych osób przez :

   -- zapewnienie przestrzeni manewrowej co najmniej 1,5x1,5 m,

   -- stosowanie w tych pomieszczeniach i na trasie dojazdu do nich drzwi bez progów.

- Par. 42.1. Bramy i furtki w ogrodzeniu nie mogą otwierać się na zewnątrz działki.

 
   -- 2. Furtki w ogrodzeniu przy budynkach mieszkalnych wielorodzinnych i budynkach użyteczności publicznej nie mogą utrudniać dostępu do nich osobom niepełnosprawnym poruszającym się na wózkach inwalidzkich.

W chwili obecnej są przygotowywane zmiany do wyżej przedstawionych warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i na stronach internetowych ukazała się „propozycja treści technicznej przepisów techniczno-budowlanych do budynków”.

Nowością w tych przepisach jest fakt, iż jeden z działów nosi tytuł „wymagania użytkowe dla budynków z uwzględnieniem potrzeb niepełnosprawnych”, gdy dotychczas wymagania te są ujęte w różnych działach warunków technicznych.

Rys. 2. Odległości i osłony lub zabezpieczenia drzwi rozwieranych

     (...)

Drzwi z napędem mechanicznym
Jak już na początku niniejszej publikacji wspomniałem, stosowanie automatycznych drzwi z napędem mechanicznym jest właściwym kierunkiem działania, ułatwiającym swobodne przemieszczanie się osób niepełnosprawnych.

W projekcie normy europejskiej EN 16005 Drzwi z napędem. Bezpieczeństwo użytkowania drzwi z napędem. 

Wymagania i metody badań znalazły się również wymagania uwzględniające potrzeby osób niepełnosprawnych.

Już w zakresie tej normy podano, że dotyczy ona wszystkich znaczących zagrożeń, sytuacji zagrożenia i zdarzeń zagrażających odnoszących się do drzwi z napędem, gdy są użytkowane zgodnie z zamierzeniem lub w warunkach niewłaściwego użytkowania, dających się racjonalnie przewidzieć przez producenta.

Przyjąć należy, że dokument ten uwzględnia również potrzeby osób niepełnosprawnych, jako grupy szczególnie zagrożonych użytkowników drzwi.

Norma przewiduje np. możliwość ręcznego pobudzenia (uruchomienia) drzwi z napędem instalowanych w budynkach użyteczności publicznej, w celu pomocy osobom starszym i niepełnosprawnym w otwarciu drzwi.

Takie drzwi powinny być oznaczone stosownym piktogramem (rys. 1) zawartym w załączniku D normy.

Rodzaj ręcznego pobudzenia i jego umiejscowienie powinno spełniać potrzeby użytkownika, a w szczególności powinno być umieszczone w miejscu, skąd wyraźnie widać drzwi (w celu wyeliminowania możliwości uderzenia lub zatrzymania przez drzwi w trakcie otwierania).

Urządzenie pobudzające powinno być tak zaprojektowane i zainstalowane, aby zminimalizować ryzyko mimowolnego pobudzenia oraz było umieszczone w zasięgu użytkownika, szczególnie niepełnosprawnego.

Bardzo ważnym zagadnieniem jest zapewnienie bezpieczeństwa przed możliwością zgniecenia i uderzenia podczas cyklu otwierania drzwi, zwłaszcza gdy dużą część użytkowników stanowią osoby starsze, niedołężne i niepełnosprawne.

Wszelka styczność drzwi z użytkownikiem jest nie do przyjęcia, a wyeliminować ją można (zdaniem autorów projektu normy EN 16005) poprzez spełnienie poniżej przedstawionych wymagań, odnoszących się do poszczególnych typów drzwi.

W przypadku drzwi przesuwnych z napędem, bezpieczeństwo jest zapewnione jeżeli:

- między pomocniczą krawędzią zamykającą a sąsiadującymi elementami otoczenia jest odległość wynosząca co najmniej 200 mm, oraz gdy odległość między licową powierzchnią skrzydła a stałą osłoną boczną nie jest mniejsza niż 100 mm,

- odległość między licową powierzchnią skrzydła a stałą osłoną boczną jest większa niż 100 mm i mniejsza lub równa 150 mm,

- między pomocniczą krawędzią zamykającą a sąsiadującymi elementami otoczenia są zapewnione urządzenia ochronne,

- rejon pomocniczej krawędzi zamykającej jest zakryty osłonami, umieszczonymi przed skrzydłem w odległości mniejszej lub równej 8 mm albo większej lub równej 25 mm,

- rejon pomocniczej krawędzi zamykającej jest chroniony barierami umieszczonymi przed ruchomą częścią drzwi w odległości mniejszej lub równej 8 mm albo większej lub równej 25 mm.

W przypadku drzwi rozwieranych z napędem, dla zapewnienia bezpieczeństwa podczas cyklu otwierania lub zamykania, należy drzwi odpowiednio wyregulować oraz stosować właściwe odległości pomiędzy skrzydłem a sąsiadującymi elementami, co przedstawiono na rys. 2a.

Należy także wyeliminować punkty niebezpieczne przy pomocniczych krawędziach zamykających, między skrzydłem a ościeżnicą, stwarzających zagrożenie zakleszczenia palców.

Uniknąć to można stosując odpowiednie osłony lub zabezpieczenia ochronne, których przykłady przedstawiono na rys. 2b.

Fot. 2. Klamki w wersji specjalnej do drzwi przesuwnych

Specyficznym rozwiązaniem drzwi dla niepełnosprawnych są drzwi o małej energii (Low Energy), mające napęd o ograniczonej energii kinetycznej, przez co nie wymagają dodatkowych urządzeń zabezpieczających.

 Niski poziom energii kinetycznej nie jest uważany za niebezpieczny, ale zaleca się, aby drzwi takie stosować tylko w sytuacji, gdy w ocenie ryzyka wzięto pod uwagę użytkowników starszych, słabych i niepełnosprawnych, a wynik tego działania wskazał, iż ryzyko dla tych użytkowników jest niskie.

Drzwi o małej energii, stosowane w wejściach z których korzystają m.in. niepełnosprawni, powinny spełniać następujące wymagania:

- siła potrzebna do powstrzymania dalszego otwierania lub zamykania zatrzymanych drzwi – mierzona przy głównej krawędzi zamykającej, w kierunku ruchu, nie powinna być większa niż 67 N, w jakimkolwiek punkcie cyklu otwierania lub zamykania,

- energia kinetyczna poruszających się drzwi nie powinna przekraczać 1,69 J,

- w przypadku przerwania głównego zasilania lub awarii napędu, powinno być możliwe ot- warcie drzwi przy użyciu siły nie przekraczającej: 67 N – dla zwolnienia zatrzasku i 90 N – dla otwarcia drzwi, gdy siła jest przyłożona do głównej krawędzi zamykającej, w kierunku ruchu.

Fot. 3. Klamka typu PREMIUM z nadrukiem

Statyczna siła zamykająca do 150 N jest dozwolona:

- w przypadku drzwi rozwieranych – gdy szczelina między główną krawędzią zamykającą a przeciwległą krawędzią zamykającą nie jest większa niż 8 mm,

- w przypadku drzwi przesuwnych – podczas ostatnich 50 mm drogi skrzydła.

Dla drzwi rozwieranych z napędem o małej energii występują jeszcze wymagania związane z czasem.:

- otwierania – drzwi powinny się otwierać od położenia zamkniętego do ogranicznika tylnego lub do kąta 80^o, które z tych położeń występuje najpierw, w czasie 3 s lub dłuższym, a ogranicznik tylny nie powinien występować przed otwarciem o kąt 60^o,

- zamykanie – powinno być możliwe takie wyregulowanie drzwi na miejscu zabudowy, aby czas zamykania od kąta 90^o do kąta 10o był nie mniejszy niż 3 s, a od kąta 10^o do pełnego zamknięcia był nie mniejszy niż 1,5 s.

Fot. 4. Przykładowe drzwi rozwierane z samozamykaczem DORMA TS 93

Specjalistyczne okucia

Klamki
Dla drzwi z „napędem ręcznym” tzn. otwieranych przy pomocy klamki, spotkać można rozwiązania ułatwiające działanie osobom niepełnosprawnym.

Jednym z takich przykładów są klamki o długości większej niż standardowe (jako długość standardową przyjmuje się wymiar 110-120 mm), co z jednej strony ułatwia dostęp do tego okucia osobie poruszającej się na wózku inwalidzkim, a z drugiej strony zmniejsza niezbędną siłę nacisku na klamkę, potrzebną do zwolnienia zapadki zamka, co umożliwia otwarcie drzwi.

Specjalną, wydłużoną wersję klamki, sterującą okuciami drzwi podnoszono-przesuwnych i podnoszono-przesuwno-uchylnych oferuje dla osób niepełnosprawnych firma G-U.

Na fot. 2 przedstawiono różne rodzaje klamek, które pozwalają na otwieranie  i zamykanie drzwi z pozycji siedzącej. 

Inny z czołowych producentów okuć, firma DORMA, oferuje klamki typu Premium z nadrukowanymi od wewnątrz instrukcjami w języku Braille’a.

Umożliwia to uzyskanie przez osoby niewidome i niedowidzące już przy samym wejściu do budynku informacji, pozwalających na łatwiejsze poruszanie się po obiekcie. Klamkę taką przedstawiono na fot. 3.

Samozamykacze
Samozamykacz jest popularną nazwą zamykacza drzwiowego objętego normą PN-EN 1154 Okucia budowlane. Zamykacze drzwiowe z regulacją przebiegu zamykania. Wymagania i metody badań.

Jest to ręcznie uruchamiany mechanizm zamykający drzwi, w którym energia zamykania jest wytwarzana przez użytkownika podczas otwierania drzwi i które, gdy są zwolnione, powodują powrót skrzydła drzwi do położenia zamknięcia, w sposób kontrolowany.

Drzwi wyposażone w samozamykacz (a taki wymóg jest np. przy drzwiach przeciwpożarowych) wymagają jednak przy ich otwieraniu stosowania dość dużej siły do wytworzenia energii zamykania, co stanowi znaczną niedogodność dla ludzi starszych, niedołężnych lub niepełnosprawnych.

Do wyeliminowania powyżej wymienionej przeszkody, opracowano rozwiązania konstrukcyjne samozamykaczy (np. firmy GEZE, typów TS 4000 lub TS 5000) wyposażonych w funkcję wysprzęglania (freeswing).

Pogodzono w nich wymogi profilaktycznej ochrony przeciwpożarowej, wymagającej samozamykania drzwi w razie pożaru, z potrzebami niepełnosprawnych użytkowników drzwi.

Działanie polega na tym, że po jednorazowym otwarciu drzwi (np. rano), odłączona zostaje funkcja samozamykania i skrzydło drzwiowe porusza się swobodnie (bez konieczności napinania sprężyny samozamykacza).

W razie pożaru stosowna centralka instalacji przeciwpożarowej ponownie włącza funkcję samozamykania, co powoduje automatyczne zamknięcie drzwi.

Innym rozwiązaniem zmniejszającym opór otwierania drzwi wyposażonych w samozamykacz jest zastosowanie  w nim krzywek tarczowych w kształcie serca.

Samozamykacz z takimi krzywkami (np. firmy DORMA typu TS 93) zmniejsza siłę potrzebną do  otwarcia drzwi o około 40%, przy rozchyleniu skrzydła od 2 do 60^o, czym spełnia wymagania wspomnianego już w niniejszej publikacji Raportu Technicznego CEN/TR 15894 lub też normy DIN SPEC 1104.

Przypomnieć należy, że dokumenty te dotyczą wymagań odniesionych do okuć instalowanych w drzwiach użytkowanych m.in. przez osoby starsze i niepełnosprawne w budynkach mieszkalnych wielorodzinnych i użyteczności publicznej.

Przykładowe drzwi rozwierane z zamontowanym samozamykaczem z szyną ślizgową DORMA TS 93 przedstawiono na fot. 4.

Fot. 5. Drzwi rozwierane ze specjalnym uchwytem firmy HÖRMANN

Uchwyty
Niemiecki producent drzwi i bram firma HORMANN ma w swoim asortymencie drzwi ułatwiające przejście niepełnosprawnym, w tym szczególnie osobom poruszającym się na wózkach inwalidzkich.

Są to drzwi rozwierane, przedstawione na fot. 5, wyposażone m.in. w samozamykacz oraz zamek ze specjalnymi odchylnymi uchwytami.

Zastępujący klasyczną klamkę uchwyt umożliwia, poprzez odciągnięcie przy zastosowaniu minimalnej siły, otwarcie drzwi przez osobę niepełnosprawną siedzącą na wózku.

Zamek wraz z odchylnymi uchwytami, zainstalowanymi po obu stronach skrzydła drzwi, przedstawiono na fot. 6

Fot. 6. Zamek ze specjalnymi uchwytami, zainstalowany w drzwiach firmy HÖRMANN

Literatura

Katalogi wyrobów firm: DORMA, GEZE, G-U
Rozporządzenie M.I. z dnia 12.04.2002 r.
Normy: pr EN 16005, PN-EN 1154
Materiały informacyjne firmy HÖRMANN

inż. Zbigniew Czajka
Instytut Techniki Budowlanej

Całość artykułu w wydaniu drukowanym i elektronicznym 

inne artykuły o podobnej tematyce patrz Serwisy Tematyczne

więcej informacj: Świat Szkła 2/2013