Najgorszym wrogiem wiedzy nie jest niewiedza, lecz wiedza połowiczna (Enrico Fermi). 

 

W poprzednich częściach tego cyklu omówione zostały różne scenariusze prowadzące do wynalezienia szkła oraz pierwsze technologie jego obróbki. Od połowy drugiego tysiąclecia p.n.e. wyroby szklane stają się coraz powszechniejsze na terenie Żyznego Półksiężyca, w Grecji oraz wyspach morza Śródziemnego, w tym na Krecie i Cyprze. Pomiędzy XV a XII wiekiem p.n.e. zastosowanie narzędzi wykonanych z kowalnego żelaza (2% stop żelaza z krzemem) pozwoliło na opracowanie wszystkich, poza szkłem dmuchanym, technik formowania szkła.

 

Najstarszą metodą była produkcja koralików ze zmielonych drobin szkła w formach glinianych a kolejną stapianie (fusing) drobnych kawałków układanych jak w mozaice. W ten sposób powstawały różne plakietki wotywne oraz elementy dekoracyjne. Szybko zorientowano się, że tak formowane wyroby odtwarzają kształt podłoża na którym są stapiane. To doprowadziło do kolejnej techniki wytwarzania przestrzennych wyrobów na formach glinianych (sagging – rys. 1).

 

 

 

2017 12 38 1

Rys. 1. Formowanie na rdzeniu: 1 i 2 – układanie mozaiki z drobnych kawałków szkła i ich stapianie; 3 – powstały szklany dysk umieszczany jest na glinianej formie; 4 – pod wpływem wysokiej temperatury miękkie szkło opada pokrywając formę; 5 – po odprężeniu mamy gotową czarkę (źródło: www.toledomuseum.org)

 

 

W ten sposób produkowano wszelkie otwarte naczynia o różnym przeznaczeniu, a z czasem wielkość pater i czar sięgała kilkudziesięciu centymetrów średnicy i miała bardzo wyszukane kształty. W obu tych technikach odprężanie szkła odbywało się w tym samym piecu, a gotowe wyroby wyjmowano po jego ostygnięciu. Dopiero kolejna technika formowania szkła, na rdzeniu glinianym (rys. 2) wymagała użycia bardziej wyrafinowanych narzędzi i odpowiedniego pieca.

 

 

2017 12 38 2

Rys. 2. Technika formowania na formie (sagging): 1 – na metalowym pręcie, z glinki, tworzy się formę i ją suszy; 2 – na formę nawija się gorące szkło, najczęściej w postaci pręta wyciąganego z płynnej masy szklanej. Ten etap był powtarzany kilkukrotnie z różnymi kolorami szkła; 3 – po wygładzeniu powierzchni na płaskim kamieniu; 4 – odpowiednio podgrzany wyrób „drapano” metalowym prętem dla nadania falistego, charakterystycznego wzoru; 5 – po odprężeniu, usuwano rdzeń poprzez delikatne wydłubywanie rdzenia (źródło: www.toledomuseum.org)

 

 

 

Technika ta pozwalała na tworzenie zamkniętych form takich jak butelki, wazy czy kubki (rys. 3).

 

 

2017 12 38 3

 

 Rys. 3. Waza z Cypru ok. 1200 lat p.n.e. (www.britishmuseum.org)

 

 

Należy zwrócić uwagę, że usunięcie materiału formy było bardzo trudne, a brak możliwości dokładnej kontroli temperatury pieca szklarskiego powodował częste wtapianie drobin z materiału formy. Pochodną tej techniki stała się produkcja szklanych koralików z cienkich pręcików szklanych nawijanych na metalowym pręcie. Nieco później opanowano technikę stapiania szkła w żelaznych, dwudzielnych formach. Prawdopodobnie technika ta została wynaleziona w Chinach do produkcji funeralnych plakietek i „Bi” dysków (rys. 4).

 

 

2017 12 38 4

Rys. 4. „Bi” dysk (www.en.51bidlive.com)

 

 

Charakterystyczną cechą tak formowanych przedmiotów jest niejednakowe odtwarzanie wzoru formy, strona zwrócona ku źródłu ciepła (ognia w piecu) dokładnie powtarza wzór formy. Natomiast strona przeciwna (chłodniejsza) pozostawia wzór nieco rozmyty.

 

Już w XI wieku p.n.e. idea szkła dociera do Indii (Vijay Govind 2011), widoczna przede wszystkim w produkcji barwnych koralików. Stąd technologia ta rozpowszechnia się w całych Indochinach. W Chinach najstarszy artefakt zawierający szklaną wstawkę (czerwony materiał, który nie jest lakierem ani żadnym organicznym wypełnieniem, ale wygląda na to, że jest to emalia krzemionkowa – Watson 1962) to przechowywana w Freer Galery of Art brązowa siekierka „qi” datowana na XII wiek p.n.e.. Większość badaczy sądzi jednak, że produkcja szkła w Chinach zaistniała dopiero w V wieku p.n.e. (Ch. F. Kim 2012). Produkcja szkła w greckich Tebach (Nikita Kalliopi i Julian Henderson 2006) oraz w Italii w dorzeczu rzeki Po w miejscowości Frattesina (Julian Henderson i inni 2015) datowana jest na XI-X wiek p.n.e.. Ostatnio przeprowadzone analizy izotopowe szklanych artefaktów z tych źródeł potwierdzają zarówno miejscowy wytop szkła (przy użyciu zmielonego kwarcu jako źródła krzemionki) jak i znaczącą wymianę handlową z całym ówczesnym światem, czego dowodzą szklane przedmioty znalezione w Pałacu Kadmosa (Teby) i na cmentarzysku starożytnej Elateii. Ładunek statku, który zatonął w 13 wieku p.n.e. przy przylądku Uluburun, opodal starożytnego Halikarnasu, dzisiejszego miasta Bodrum w Turcji (tamże muzeum), dowodzi rozległego handlu we wschodnim obszarze morza Śródziemnego. Obok znaczącego ładunku miedzi z Cypru (prawie 10 ton), wiózł on 175 brył szkła wytopionego w Egipcie i Lewancie, na co wskazują analizy chemiczne (R.H. Brill 1999, C. Jackson i Paul T. Nicholson 2010) oraz liczne inne towary.

 

 

(...)

Charakterystyczną cechą szkieł produkowanych poza Egiptem i Mezopotamią jest dostosowanie do miejscowych źródeł surowca, a szklane przedmioty zazwyczaj naśladują najwartościowsze dla danej kultury przedmioty wykonywane z cennych minerałów. I tak, w południowej części Azji są to kamienie szlachetne i tu szkło zastępuje je w naszyjnikach i ozdobach. W Chinach natomiast szkło naśladuje wyroby z jadeitu. Wśród badaczy toczą się dyskusje o to, czy wytapianie szkła było unikalnym, jednostkowym wynalazkiem, czy też w różnych regionach świata pojawiało się niezależnie. Wydaje się, że fakt, iż szkło nigdy nie zostało wynalezione w Ameryce, świadczy o jednorazowym wynalezieniu techniki wytopu szkła gdzieś w północnej Mezopotamii, a dalszy rozwój tej technologii w różnych miejscach odbywał się już niezależnie. Wynalazek ten, najprawdopodobniej tak, jak i wytop miedzi czy żelaza, można przypisać ludom indoeuropejskim migrującym z regionów północnego Kaukazu do Europy, północnych Indii oraz całego obszaru Żyznego Półksiężyca. Indoeuropejscy nomadzi, po udomowieniu konia i wynalezieniu rydwanu, wyposażeni w żelazną broń, jawili się ówczesnym „starym cywilizacjom” jako groźni najeźdźcy, co znalazło odzwierciedlenie w zachowanych inskrypcjach (słynne „Ludy Morza”, termin utworzony przez francuskiego egiptologa Emmanuela de Rougé wg. inskrypcji umieszczonej na reliefie dokumentującym ósmy rok panowania Ramzesa III – 1186 – 1155 p.n.e.). Jednocześnie ludy te niosły ze sobą nowe technologie i w rezultacie stały się ważnym czynnikiem rozwoju ówczesnego świata (Jeffrey Szuhman 2005 oraz Sing C. Chew i Daniel Sarabia 2015).

 

 

2017 12 39 1

Rys. 5. Odlewy z surowego szkła kobaltowego z Egiptu oraz szklane koraliki pochodzące z wraku statku (Ulunburun) ok. 1300 p.n.e. (www.nautarch.tamu.edu)

 

 

Wywołane najazdem Indoeuropejczyków załamanie gospodarcze w X wieku p.n.e. położyło kres wielu potęgom ówczesnego świata. Dla Egiptu to okres tzw. „Trzeciego Okresu Przejściowego”, gdy władze sprawowały dynastie libijskie i kuszyckie, zakończony najazdem Asyryjczyków. W Mezopotamii, po najeździe Aramejczyków, upada centralny system władzy. Asyria rozwinie się za panowania Sargona II (ok. 721 – 705 p.n.e.) a szczyt potęgi osiągnie za panowania Aszurbanipala (669 – 631 p.n.e.), który podporządkował Asyrii Palestynę i Egipt. W Grecji, po upadku kultury mykeńskiej (Achajowie) panują tzw. „ciemne wieki”, prawdopodobnie spowodowane najazdem Dorów. Następuje znaczne wyludnienie a w materiale archeologicznym szkło prawie się nie pojawia. Jeszcze w okresie Grecji klasycznej (V–IV wiek p.n.e.) szkło jest bardzo cenne i używane w zasadzie do ozdabiania posągów (słynna rzeźba Zeusa dłuta Fidiasza zawierała szklane intarsje) oraz jako wota.

 

W Mezopotamii, aż do czasów Asyryjskich, produkcja szkła jest ograniczona, ale nie dotyczy to Egiptu, a Cypr urasta do roli znaczącego producenta gotowych wyrobów. Następuje intensyfikacja handlu z zachodnią częścią morza Śródziemnego, Sycylią, Sardynią i Eturią oraz wschodnim wybrzeżem Hiszpanii. Wszędzie tam pojawiają się wyroby szklane a wiele wskazuje na ich lokalną produkcję (szkło etruskie).

 

Pod koniec „ciemnych wieków” w Egipcie (VIII wieku p.n.e.) następuje ważna zmiana technologiczna. W zestawie szklarskim potaż (popiół roślinny) zostaje zastąpiony natronem z Wadi El-Natrum. Badacze nie są pewni dlaczego porzucono stosowanie potażu na rzecz natronu. Jedna z hipotez mówi, że przyczyną mogło być postępujące pustynnienie regionu i idące za tym ograniczenie w dostępie do surowca, który również służył do opalania pieców. Inna zaś twierdzi, że wielowiekowe doświadczenie w produkcji szkła doprowadziło wreszcie do powiązania własności potażu i natronu. W każdym razie zmiana ta umożliwiła produkcję szkła przezroczystego, chociaż z uwagi na znaczną zawartość związków żelaza (ok. 0,5%) w stosowanym piasku, szkło posiadało intensywny, zielonkawo-niebieski odcień. Na Wschodzie potaż pozostanie podstawowym surowcem do produkcji szkła. Takie rozróżnienie: Egipt szkło oparte na natronie a produkowane w Mezopotamii na potażu, umożliwiło klasyfikację znajdowanych w różnych regionach artefaktów szklanych w zależności od źródła szkła bazowego. Pozwala to na odtwarzanie ewentualnych szlaków handlowych i zachodzących w nich zmian. Wyroby szklane w zasadzie niewolniczo powtarzają kształty znane z ceramiki. Waza, krater czy flaszka na perfumy nie różnią się kształtem, niezależnie od tego czy wykonano je z gliny, czy ze szkła. Szklane wyróżniają się jedynie nową ornamentyką. Rozpad imperium Aleksandra Wielkiego (Aleksander III Macedoński – 356 p.n.e. – 323 p.n.e.) i powstanie nowych państw (satrapii), na których czele stanęli dowódcy wojskowi Aleksandra Wielkiego, doprowadziło do gwałtownego rozwoju gospodarczego. Stało się tak, ponieważ ogromne łupy wojenne, w tym bajeczny skarbiec Achemenidów, zasiliły powstające nowe państwa (rys. 6).

 

 

2017 12 39 2

Rys. 6. Państwa po Imperium Aleksandra (www.commons.wikimedia.org)

 

 

Ten niebywały przypływ kapitału i jego redystrybucja pośród wasali satrapii ukształtował nową i liczną klasę bogaczy pragnących uwidocznić swoją pozycję i prestiż. Okres hellenistyczny to gwałtowny rozwój wschodniego wybrzeża morza Śródziemnego, widoczny w rozwoju miast i w ożywieniu handlu morskiego. Zapotrzebowanie na wszelkie wyroby rzemieślnicze, w tym na przedmioty luksusowe, zapewniło rozkwit warsztatów i pogłębiającą się specjalizację. Te trendy nie ominęły szklanych wyrobów, wraz z wzrostem zapotrzebowania wykształca się podział na centra wytopu szkła oraz sieć warsztatów rzemieślniczych wytwarzających gotowe wyroby. Taka organizacja naśladuje tę znaną wcześniej z produkcji miedzi i brązu, a nawet wykorzystuje te same szlaki handlowe. To właśnie w okresie hellenistycznym opisane wyżej techniki przetwórstwa szkła zostały doprowadzone do perfekcji. Jednocześnie moda na zdobienie mozaikami wszelkich pomieszczeń publicznych, a wraz ze wzrostem bogactwa również prywatnych willi, przyczyniła się do powstania odrębnej klasy rzemieślników tworzących mozaiki i materiały do ich układania. Bardzo szybko zorientowano się, że paleta barw kamyków mozaikowych może być znacząco rozszerzona za pomocą szkliwienia płytek z gliny. Hellenistyczna Grecja znacząco przyczyniła się do opanowania tajemnic produkcji szkła kolorowego i szkliwienia wyrobów. Wzrost zapotrzebowania wymusił opanowanie masowej produkcji wyrobów szklanych w formach wielokrotnego użytku i postępującą specjalizację warsztatów (Katherine A. Larson, 2016). Powstają nowe centra wytopu i przetwórstwa szkła, jak na przykład na Rodos, skąd wyroby trafiają do całego antycznego świata, od Hiszpanii po Kolchidę (dzisiejsze Soczi). Wzornictwo wyrobów ze szkła nadal naśladuje te znane z ceramiki.

 

Dopiero wraz ze wzrostem potęgi Republiki Rzymskiej i kolejnymi zdobyczami terytorialnymi (rys. 7) rośnie zapotrzebowanie na wyroby prestiżowe. Szczególną rolę odegrały tu dekrety L.K. Sulli (ur. 138 p.n.e. – zm. 78 p.n.e.) nadające ziemię weteranom wojennym. Przyczyniło się to do gwałtownego rozwoju nowej klasy średniej, usilnie pragnącej podkreślić swój nowy status. Moda na wyroby greckie powoduje, że import wszelkich dóbr, w tym szklanych wyrobów, ze wschodniego wybrzeża morza Śródziemnego do Italii, gwałtownie rośnie. Jednocześnie „stara” klasa senatorów stara się odróżnić od „nowobogackich”, stawiając na drogie, unikalne wyroby i wspierając wszelką działalność artystyczną.

 

 

2017 12 40 1

Rys. 7. Zasięg Republiki Rzymskiej w 44 roku p.n.e. (https://pl.wikipedia.org)

 

 

Stąd też wynaleziona w Lewancie w II wieku p.n.e. technologia dmuchania szkła została doprowadzona do rozkwitu właśnie w Italii. Zlekceważona w świecie hellenistycznym, który do perfekcji doprowadził opisane wcześniej techniki obróbki szkła, prawdopodobnie z uwagi na znacznie większe wymagania co do jakości szkła i wyższych temperatur obróbki, znalazła ona mecenat klasy senatorów w Rzymie. Głównym powodem była możliwość wykonywania unikalnych przedmiotów ze szkła – takie przypuszczenie znajduje silne wsparcie w materiale archeologicznym (Katherine A. Larson, 2016).

 

Początkowo sztuka wydmuchiwania szkła służy do produkcji jednostkowych lub małoseryjnych wyrobów artystycznych, ale z czasem, po opanowaniu techniki wydmuchiwania w dwudzielnych formach, pojawia się na rynku masowym.

 

 

Produkcja szkła

 

Wykopaliska sugerują, że wytop szkła odbywał się w pobliżu hut miedzi, korzystając z istniejącej infrastruktury. Zarówno konstrukcja pieców do odlewania brązów czy miedzi, jak i stosowane ceramiczne tygle wykazują znaczne podobieństwa (M. Siminioru i Th.Rehren, 2016). Wydaje się to logiczne, bo oba przemysły wymagały olbrzymich ilości paliwa i dostępu do wyspecjalizowanej ceramiki, a także współdzieliły niektóre surowce (krzemiany używane jako topnik przy wytopie miedzi z rud). Poza tym, już wówczas zauważalny jest trend lokowania produkcji w pobliżu źródeł głównego surowca w celu optymalizacji kosztów transportu. Warsztaty ceramiczne powstają na pokładach gliny a miedź jest wytapiana przy złożach z łatwym dostępem do paliwa (Fisher 2003, Larsen 2016). Wydawać by się mogło, że każdy piasek nadaje się do produkcji szkła. Jednak skład pisaku jest zależny od wielu czynników. Jak wykazały badania naukowe (Brems, Degryse, Ganio i inni 2012), z przeanalizowanych 178 próbek z wybrzeża morza Śródziemnego tylko 6 nadaje się do produkcji szkła. Takie piaski występują w Egipcie, Libii (rozumianej jako północna część południowo-zachodniego wybrzeża morza Śródziemnego), we Włoszech i w Palestynie. Drugim masowym składnikiem był natron. Zgodnie z opisaną przez Pliniusza Starszego (Pliny HNH XXXVI, 194) recepturą wytopu szkła, piasek mieszano z trzema częściami natronu, „wagowo lub objętościowo”. Badania przeprowadzone przez C.M. Jaksona, S. Payntera, M-D Nenę i P. Degryse (opublikowane w 2016 r.) wykazały, że opis Pliniusza jest dokładny. Z uwagi na ciężar właściwy natronu i piasku właściwa jest proporcja 1:3. Oznacza to, że ilość natronu do produkcji szkła trzykrotnie przewyższała ilość piasku. W tym kontekście nie dziwią inne zapisy Pliniusza i Strabona o transporcie piasku z rzeki Belus (dzisiejsza rzeka Na’aman w Izraelu) do miejsc wytopu szkła. Szczególnie, że ten piasek, o niskiej zawartości związków żelaza, zapewniał wytop szkła bezbarwnego.

 

 

2017 12 40 2

Rys. 8. Wazon z IV w n.e. (https://en.wikipedia.org)

 

 

 2017 12 40 3

 Rys. 8a. Dmuchanie szkła. Flamandzka miniatura przedstawiająca XV-wieczną wytwórnię szkła dmuchanego (www.bbc.com)

 

 

Piece

 

Nieodłącznym aspektem produkcji szkła są piece do jego wytopu oraz przetwórstwa. W odróżnieniu od metalurgii, proces wytopu szkła musi odbywać się niezależnie od źródła ciepła. Bardziej przypomina to procesy odlewnicze niż wytop metali, gdzie paliwo mieszane było z rudą i topnikami a powstały metal spływał na dół pieca. Starożytne piece do wytopu miedzi zazwyczaj były zagłębione w ziemi, często na zboczu, co ułatwiało oddzielenie metalu od powstałej szlaki a jednocześnie zapewniało dodatkowy ciąg w piecu. Przykrycie pierwotnych jam ziemnych kopułą zdecydowanie poprawiło dystrybucję ciepła i lepszą kontrolę temperatury oraz pozwoliło na rozwój odlewnictwa. Z tych doświadczeń czerpie przemysł szklarski.

 

Wykopaliska w Tel Amara (Nicholson 2007) oraz dokonana rekonstrukcja pieca szklarskiego dowodzą , że już w XIII wieku p.n.e. piece kopułowe zapewniały temperatury powyżej 1100°C, nawet bez użycia sztucznego nadmuchu przy pomocy miechów. Rekonstrukcję takiego pieca można zobaczyć w Corning Museum of Glass (patrz link).

 

2017 12 40 4

 

Wielkość pieców nie przekraczała średnicy 2 m, a to z uwagi na schodkowy sposób budowy kopuły z cegieł z suszonej gliny. Powyżej tej średnicy kopuła zapada się pod własnym ciężarem. Dopiero wynalezienie kamienia zwornikowego pozwoliło na budowę większych pieców. Ta wczesna konstrukcja pieca szklarskiego, po licznych modyfikacjach, przetrwa aż do średniowiecza.

 

Pierwotnie wytop szkła odbywał się w tyglach glinianych. Glina jednak wchodzi w reakcje z surowcami szklarskimi i znaczna część wsadu ulegała przetopieniu z materiałem tygla. Bardzo szybko zaczęto wylepiać wnętrze glinianych tygli warstwą wapna, która działała jak izolator. W różnych częściach świata stosowano lokalne materiały do wyrobu tygli.

 

Począwszy od III wieku p.n.e. wzrost zapotrzebowania na szkło doprowadził do zmiany sposobu wytopu szkła. Powstają wielkie piece o pojemności kilku ton szkła, zarówno w delcie Nilu, jak i w Lewancie oraz Libii.

 

O wykopaliskach prowadzonych w Egipcie przez Marie- Dominique Nenna z Francji, wraz z rekonstrukcją pieca, można zobaczyć pod adresem:

 

2017 12 41 1

 

Proces wytopu składał się z kilku etapów, począwszy od wymieszania piasku z natronem w zagłębieniu pieca (zwrócić należy uwagę, że objętość wsadu była prawie sześciokrotnie większa od objętości uzyskanego szkła), zbudowania kolebkowatego sklepienia nad wsadem i powolnego wypalania, a następnie właściwego wytopu. Szacowany czas wytopu sięgał ok. 30 dni, w trakcie których piec był opalany bez przerwy. Po wystygnięciu całości, rozbierano sklepienie, już nad szkłem, które po pokruszeniu było transportowane do warsztatów szklarskich. Pokazany na filmie piec z Wadi El-Natrum miał rozmiary 2 m szerokości i 7 m długości.

 

Zachowane na ściankach wtopione szkło sugeruje jego grubość na ok. 0,45 m. Proste wyliczenie wskazuje, że w tym piecu wytapiano 15–20 ton szkła w jednej szarży. Największy, zachowany blok szklany z takiego pieca został odkopany w Izraelu w Beth She’arim. Pochodzi on z VII-VIII wieku n.e. i waży ok. 9 ton. Obecnie znajduje się w Corning Museum of Glass, co można zobaczyć pod tym linkiem: Dotychczasowe wykopaliska sugerują istnienie kilku-kilkunastu centrów produkcji szkła, w piecach o wyżej wspomnianej konstrukcji, wzdłuż południowego wybrzeża morza Śródziemnego, od Syrii po Libię (Brill 1988, 1999; Freestone z innymi 2000; Nenna z innymi 2000; Picon i Vichy 2003), a także na terenie dzisiejszych Niemiec w Bonn, w dawnym obozie rzymskim z IV wieku n.e. (Wedepohl i inni 2011) i w Hambach, gdzie odkopano 6 zakładów szklarskich (Wedepohl, Bauman 2000).

 

Takie centra wytopu szkła były lokowane tam, gdzie występowały odpowiednie złoża piasku lub złóż natronu. Ciekawostką są wykopaliska w Jalame, kilka kilometrów od Beth-Shearim w dzisiejszym Izraelu (Brill, Wosinsky 1988), gdzie do przerobu szkła używano wielkich tygli z wapienia. Jak się wydaje, produkcja szkła takimi metodami przetrwała upadek Cesarstwa Rzymskiego i była kontynuowana w okresie Bizancjum. Później pałeczkę przejęły kraje Islamu.

 

 

2017 12 41 2

Rys. 9. Rekonstrukcja pieca w Tel Amara (Nicholson 2007) rysunek wykonany przez Iana Dennisa

 

 

2017 12 41 3

Rys. 10. Pozostałości pieca w Tell el-Amar w Izraelu i jego rekonstrukcja (www.biblewalks.com)

 

 

2017 12 41 4

 

 

Ostatnią, znaczącą innowacją okresu antycznego było opanowanie procesu odbarwiania szkła tak, aby stało się przezroczyste. Pojawiało się ono sporadycznie w Egipcie już od XII wieku p.n.e. w wyniku użycia czystego kwarcu do jego produkcji (E. Gliozzo 2016). Pierwsze wzmianki w literaturze starożytnej o szkle bezbarwnym zawiera trzydziesta szósta księga Historii Naturalnej Pliniusza Starszego, w której pisze maximus tamen honors in candido tranlucentibus, quam proxima crystalli similitudine (pol.: jednakże najwartościowsze jest szkło bezbarwne i przezroczyste), jednocześnie podkreślając, że jest ono najlepszą imitacją kryształu górskiego (crystallus), choć nie dorównuje mu twardością i chłodem (starożytni Rzymianie wierzyli, że kryształ górski przechowuje „chłód”).

 

A „Talmud Babiloński” powtarza to, rozróżniając szkło bezbarwne jako przeznaczone dla bogatych i kolorowe (niebiesko- -zielone) dla biednych ludzi (Zevulun i Olenik 1979). Szkło o dużej zawartości tlenków żelaza może być odbarwione poprzez dodanie do stopionego szkła związków manganu lub antymonu. Metale te, w fazie ciekłej szkła utleniają jony żelaza do formy bezbarwnej, a tym samym znika jego zielono-niebieska barwa. Jak się wydaje, pierwsze szkła przezroczyste wytwarzano już w VII w p.n.e., z użyciem antymonitu jako źródła antymonu. Ta technologia odbarwiania stosowana była aż do II w p.n.e, kiedy to zaczęto stosować tlenek magnezu (Henderson 1989). Nie wiadomo, czy odbarwianie szkła było prowadzone w trakcie wytopu czy przy przetapianiu brył szkła w zakładach szklarskich. Obie wersje są bardzo prawdopodobne ale brak jednoznacznych danych z wykopalisk.

 

Świat starożytny wynalazł właściwie wszelkie do dzisiaj znane technologie szkła. Przetrwały one pomimo licznych zawirowań na arenie dziejów. Zapomniane w średniowiecznej Europie, zostały zachowane wraz z całym bogactwem świata antycznego w państwach Islamu, by powrócić tryumfalnie w okresie Renesansu. W Azji i Afryce produkcja i przetwórstwo szkła rozwijały się niezależnie. Tu badania dopiero się rozpoczynają. Wspólny wysiłek naukowców oraz coraz lepsze zrozumienie wśród elit politycznych zaowocują pewnie nowymi odkryciami. Czeka nas jeszcze nie jedna rewizja ustalonych poglądów na historię szkła.

 

 

Tomek W.

 

 

 Całość artykułu w wydaniu drukowanym i elektronicznym 
Inne artykuły o podobnej tematyce patrz Serwisy Tematyczne 
Więcej informacji: Świat Szkła 12/2017

 

  • Logo - alu
  • Logo aw
  • Logo - fenzi
  • Logo - glass serwis
  • Logo - lisec
  • Logo - mc diam
  • Logo - polflam
  • Logo - saint gobain
  • Logo termo
  • Logo - swiss
  • Logo - guardian
  • Logo - forel
  • vitrintec wall solutions logo

Copyright © Świat Szkła - Wszelkie prawa zastrzeżone.