Drogi ewakuacyjne stanowią z zasady trasy ewakuacyjne komunikacji ogólnej, które w sytuacjach zagrożenia stają się drogami ucieczki w bezpieczne miejsce, zwykle na zewnątrz budynku. W przypadku dużego ryzyka utraty życia, co występuje głównie w warunkach pożaru, najważniejszą sprawą jest szybkie i bezkolizyjne opuszczenie strefy zagrożenia. Taka możliwość występuje wtedy, gdy drogi ewakuacji są niezastawione, a wyjście na końcu tej drogi jest łatwe do otwarcia.
Fot. 1. Drzwi dwuskrzydłowe z okuciami (uchwytami) przeciwpanicznymi HEWI (fot. infoarchitekta.pl)
Charakterystyka i przepisy związane z ewakuacją
Z literatury fachowej dotyczącej ewakuacji wynika, że na bezpieczne i szybkie opuszczenie strefy zagrożenia najskuteczniej wpływają: dobre oznakowanie dróg i wyjść ewakuacyjnych, szkolenia pracowników obiektów publicznych w organizacji ewakuacji oraz wyposażenie drzwi w stosowne okucia. Z kolei drogę ewakuacyjną definiuje się jako odcinek drogi poziomej i pionowej potrzebny do przebycia z dowolnego punktu budynku do wyjścia końcowego na otwartą przestrzeń lub do innej strefy pożarowej.
Wymagania dotyczące dróg ewakuacyjnych i usytuowanych na nich drzwi określa rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. z 2019 r., poz. 1065 z późniejszymi zmianami).
Szczegółowe ustalenia są zawarte w rozdziale 4 działu „Bezpieczeństwo pożarowe”, a do drzwi bezpośrednio odnoszą się m.in. następujące wymagania:
- wyjścia z pomieszczeń na drogi ewakuacyjne powinny być zamykane drzwiami,
- drzwi stanowiące wyjście ewakuacyjne z budynku przeznaczonego na więcej niż 50 osób powinny otwierać się na zewnątrz (nie dotyczy budynków zabytkowych),
- drzwi stanowiące wyjście ewakuacyjne z pomieszczenia, w którym może przebywać jednocześnie więcej niż 300 osób, oraz drzwi na drodze ewakuacyjnej z tego pomieszczenia, powinny być wyposażone w urządzenia przeciwpaniczne.
W rozporządzeniu podaje się zasady obliczania szerokości drzwi oraz ich minimalnej wysokości. Ponadto przedstawione są wymagania związane z poszczególnymi rodzajami drzwi i zainstalowanymi w nich okuciami. Przykładowo podano, iż w wyjściu ewakuacyjnym z budynku dopuszcza się stosowanie drzwi rozsuwanych, jeżeli są przeznaczone nie tylko do celów ewakuacji. Ponadto ich konstrukcja powinna zapewniać otwieranie automatyczne i ręczne bez możliwości ich blokowania, oraz samoczynne rozsunięcie i pozostanie w pozycji otwartej w wyniku zasygnalizowania pożaru.
Funkcjonuje jeszcze rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 7 czerwca 2010 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz. U. z 2010 r., poz. 719 z późniejszymi zmianami), określające m.in. czynności zabronione i obowiązki w zakresie ochrony przeciwpożarowej.
W jednym z zapisów stwierdza się, iż zabronione jest zamykanie drzwi ewakuacyjnych w sposób uniemożliwiający ich natychmiastowe użycie w przypadku pożaru lub innego zagrożenia powodującego konieczność ewakuacji.
Przykład zastosowania dwuskrzydłowych drzwi przeszklonych, zainstalowanych na drodze ewakuacyjnej i wyposażonych w okucie (dźwignie) przeciwpaniczne HEWI, pokazano na fot. 1.
Wymagania ogólne dotyczące okuć
Jak już w niniejszej publikacji przedstawiono, drzwi stanowiące wyjścia ewakuacyjne i zainstalowane na drogach ewakuacyjnych powinny być – w określonych sytuacjach – wyposażone w urządzenia przeciwpaniczne.
Do urządzeń przeciwpanicznych, zwanych
zamknięciami przeciwpanicznymi,
zalicza się okucia objęte normą PN-EN
1125:2009 Okucia budowlane – Zamknięcia
przeciwpaniczne do wyjść uruchamiane
prętem poziomym, przeznaczone do stosowania
na drogach ewakuacyjnych – Wymagania
i metody badań.
Występuje także drugi rodzaj zamknięć
do drzwi znajdujących się na drogach ewakuacyjnych
w postaci okucia objętego normą
PN-EN 179:2009 Okucia budowlane –
Zamknięcia do wyjść awaryjnych uruchamiane
klamką lub płytką naciskową, przeznaczone
do stosowania na drogach ewakuacyjnych
– Wymagania i metody badań.
Z obu powyżej zaprezentowanych norm
wynika, iż podstawowym zadaniem zamknięć
przeciwpanicznych i awaryjnych
jest możliwość odblokowania drzwi przez
jedno naciśnięcie elementu uchwytowego,
którym może być drążek, listwa, klamka
lub płytka, w czasie krótszym niż jedna
sekunda, również w przypadku, gdy drzwi
są zablokowane od zewnątrz.
Wymagania konstrukcyjne i eksploatacyjne podane w powyższych normach mają na celu zapewnienie skutecznego zamknięcia drzwi od strony zewnętrznej i możliwości ich otwarcia w razie konieczności od strony wewnętrznej pomieszczenia. Ma to na celu wyeliminowanie stosowania różnego typu zasuw i łańcuchów. Nie zawierają natomiast szczegółowych rozwiązań, lecz podają wymiary wymagane ze względu na bezpieczeństwo.
Prezentowane okucia powinny ponadto spełniać wymagania specjalne, z powodu konieczności niezawodnego działania w specyficznych warunkach otoczenia, jakimi jest pożar, wydzielanie toksycznych dymów lub innych okoliczności prowadzących do paniki. W związku z tym należy je wykonywać z tak dobranych materiałów, aby były sprawne w szerokim zakresie temperatur, co najmniej od – 10°C do +60°C. Jednocześnie powinny charakteryzować się wysoką odpornością na niekorzystne oddziaływanie korozji.
Kolejny wymóg odnosi się do konstrukcji okuć, która powinna gwarantować, iż żaden ich element nie będzie ograniczał swobody ruchu drzwi oraz blokował odpowiednio szerokiego otwarcia skrzydła.
Ponadto wszystkie krawędzie i wystające naroża powinny być zaokrąglone, co zapewnia uniknięcie powodowania urazów osób w trakcie tłumnej ewakuacji. Normy zalecają również umieszczania na wewnętrznej stronie drzwi stosownego piktogramu lub napisu ułatwiającego uruchomienie okucia, jak np. „Nacisnąć w celu otwarcia”.
Okucia przeciwpaniczne
Norma PN-EN 1125:2009 określa wymagania dotyczące produkcji, działania i badania zamknięć przeciwpanicznych do wyjść, uruchamianych mechanicznie za pomocą poziomego drążka naciskowego lub poziomej listwy naciskowej. Ten typ okuć specjalnie przeznaczono do stosowania na drogach ewakuacyjnych w sytuacji wystąpienia paniki, a przyjmuje się, iż to niebezpieczeństwo jest co najmniej prawdopodobne w budynkach użyteczności publicznej itp.
Zastosowanie mechanizmów zamknięcia przeciwpanicznego ma na celu stworzenie możliwości bezpiecznej ewakuacji przy minimalnym wysiłku i bez wcześniejszej znajomości działania tego okucia. Osoba odwiedzająca budynek publiczny nie zna zazwyczaj funkcji oraz sposobu działania drzwi ewakuacyjnych. W przypadku więc określonego oporu wywieranego na drzwi (tzw. obciążenie wstępne), zainstalowane na nich zamknięcie przeciwpaniczne powinno się bezpiecznie rozryglować.
Schemat okucia przeciwpanicznego dwupunktowego (góra-dół) z poziomym drążkiem naciskowym FAPIM OLTRE pokazano na rys. 1.
Zgodnie z definicją zawartą w normie PN-EN 1125:2009 zamknięciem przeciwpanicznym, zwanym popularnie okuciem przeciwpanicznym lub antypanicznym, nazywamy mechanizm składający się z rygli zazębiających się z zaczepami w otaczającej ościeżnicy lub w podłodze, w celu zabezpieczenia drzwi, gdy są zamknięte.
Rygle mogą być zwalniane za pomocą pręta umieszczonego poziomo w poprzek wewnętrznej powierzchni skrzydła drzwi, przez jego poruszenie w kierunku posuwania się i/lub po łuku w dół. Prezentowane okucia cechują się tym, iż w przypadku wybuchu paniki, gdy pierwsza z osób, która dotrze do drzwi z powyższym zamknięciem nie zdoła zwolnić rygla, to napór kolejnych osób na skrzydło całym ciałem spowoduje nacisk na drążek lub listwę , co uruchomi rygiel otwierający drzwi.
Zamknięcia przeciwpaniczne powinny spełniać m.in. następujące wymagania:
- odblokowywać drzwi od wewnątrz w dowolnym momencie przez każdą osobę, włączają w to dzieci oraz ludzi starszych i/lub niepełnosprawnych, poprzez minimalny nacisk dłonią, ciałem albo czymkolwiek na dowolny punkt drążka lub listwy naciskowej w czasie krótszym niż 1 s,
- charakteryzować się przystosowaniem do ekstremalnie intensywnego użytkowania w miejscach publicznych, jak np. sklepy i centra handlowe, szpitale, szkoły, stadiony, urzędy, kina itp.,
- w przypadku zastosowania w drzwiach przeciwpożarowych, zapewniać ochronę także w wysokich temperaturach,
- cechować się wysoką wytrzymałością (nie mniejszą niż 100 000 cykli) oraz odpornością na korozję,
- skutecznie uniemożliwiać dostęp do obiektu z zewnątrz, a żaden z elementów nie może ograniczać swobodnego ruchu drzwi oraz blokować odpowiednio szerokiego ich otwarcia (drążek nie powinien wystawać od powierzchni skrzydła więcej niż 150 mm).
Wymagane jest również, aby każde okucie było opatrzone oznakowaniem zawierającym: nazwę producenta oraz typ, kod identyfikujący, numer normy i datę instalacji (miesiąc/rok) u klienta końcowego.
Norma PN-EN 1125:2009 nie zawiera żadnych konkretnych rozwiązań konstrukcyjnych, a jedynie wyszczególnia wymiary wymagane ze względu na zapewnienie bezpieczeństwa.
Postanowienia te dotyczą wyłącznie drzwi rozwieranych, które są jednak najczęściej stosowane w budynkach i stwierdza się w nich, że:
- masa skrzydła nie powinna przekraczać 200 kg,
- wysokość skrzydła nie powinna być większa niż 2520 mm,
- szerokość skrzydła nie powinna być większa niż 1320 mm.
Przestrzeganie tych postanowień jest szczególnie istotne w budownictwie wielkogabarytowym, w tym w budynkach użyteczności publicznej i przemysłowych, gdzie siłą rzeczy instalowane są drzwi o większych niż standardowe wymiarach.
Asortyment zamknięć przeciwpanicznych obejmuje zazwyczaj wyroby występujące w kilku wymiarach, ważną więc sprawą jest właściwy dobór w stosunku do wymiarów i masy skrzydła drzwi. W odniesieniu do drzwi przeciwpożarowych i/lub dymoszczelnych należy także dobrać odpowiednią klasę odporności ogniowej drzwi oraz okucia.
Nie jest również zalecane, aby zamknięcia przeciwpaniczne montować do drzwi ze skrzydłem z pustym rdzeniem, o ile nie zostały specjalnie zaprojektowane przez producenta do tego typu funkcji. W drzwiach dwuskrzydłowych powinno się sprawdzić, czy ich konstrukcja umożliwia zastosowanie zamknięcia, tzn. czy osadzone zawiasy pozwalają na równoczesne otwieranie obu skrzydeł, a szczelina między nimi jest zgodna z podaną w dokumentacji, oraz czy elementy operacyjne nie kolidują ze sobą.
Należy także zwrócić uwagę na to, aby jakiekolwiek uszczelki lub taśmy uszczelniające zainstalowane w drzwiach nie przeszkadzały w prawidłowym działaniu zamknięcia przeciwpanicznego.
Jak już powyżej stwierdzono, występują dwa podstawowe typy zamknięć przeciwpanicznych:
- z poziomym drążkiem naciskowym,
- z poziomą listwą naciskową.
Zamknięcia z drążkiem mogą być stosowane w drzwiach rozwieranych jednoi dwuskrzydłowych oraz mieć ryglowanie jedno-, dwu-, trzy-, a nawet czteropunktowe. Schemat ostatniego z wymienionych przypadków ryglowania (w odniesieniu do drzwi dwuskrzydłowych), w postaci okucia FAPIM PANAMA, obrazuje rys. 2.
Typowe zamknięcie przeciwpaniczne z drążkiem naciskowym jest zazwyczaj przystosowane do montażu nawierzchniowego w drzwiach lewych lub prawych i współpracuje z zamkiem wpuszczanym. Okucie uruchamia się przy pomocy drążka wykonanego zwykle ze stali nierdzewnej, o długości od 800 mm do 1300 mm, przy czym w większości przypadków istnieje możliwość docięcia go na odpowiednią długość. W jego skład wchodzi jeszcze mechanizm, wykonany przeważnie także ze stali nierdzewnej oraz elementy i śruby montażowe.
Producenci oferują różne wersje okuć: do drzwi przeciwpożarowych i dymoszczelnych, w których rygiel jest wykonany ze stali, oraz do drzwi standardowych, wyposażonych w rygiel ze znalu. Proponowane są również okucia pokryte antybakteryjnym lakierem AntiGERM, który uwalniając jony srebra, zapewnia ochronę przed rozwojem i rozprzestrzenianiem się bakterii. Zamknięcia przeciwpaniczne charakteryzują się wytrzymałością 100 000 lub 200 000 cykli pracy w zakresie temperatur od -20°C do +100°C.
Drugim typem zamknięć przeciwpanicznych są okucia z listwą naciskową, stosowane jednak w mniejszym zakresie niż te z drążkiem. Najczęściej występują rozwiązania jednopunktowe boczne, przewidziane do jednoskrzydłowych drzwi rozwieranych lewych i prawych otwieranych na zewnątrz, w tym także przeciwpożarowych. Jest to okucie przystosowane do montażu nawierzchniowego, współpracujące z montowanym od zewnątrz zamkiem wpuszczanym z wymienną wkładką bębenkową oraz klamką uniwersalną.
Dostępne są także okucia w wersji dwui trzy punktowej oraz przeznaczone do drzwi dwuskrzydłowych. Listwa naciskowa może mieć szerokość skrzydła lub być skrócona do długości około 330 mm. Przykładowe drzwi z okuciem przeciwpanicznym jednopunktowym z listwą naciskową typu FAPIM OLTRE zaprezentowano na fot. 2.
Coraz częściej spotkać można na drogach ewakuacyjnych drzwi z zamknięciem przeciwpanicznym sterowanym elektrycznie, szczególnie jeżeli wchodzą w skład systemów kontroli dostępu. Wyroby te są objęte normą PN-EN 13637:2015 Okucia budowlane – Sterowane elektrycznie systemy do wyjść przeznaczone do stosowania na drogach ewakuacyjnych – Wymagania i metody badań. Podano w niej wymagania dotyczące osiągów i badania sterowanych elektrycznie systemów do wyjść, specjalnie przeznaczonych do stosowania w sytuacjach niebezpieczeństwa lub paniki na drogach ewakuacyjnych.
Systemy te składają się z następujących elementów, oddzielnych lub połączonych:
- elementu inicjującego wydanie polecenia zwolnienia elektrycznego elementu blokującego w celu wyjścia,
- elektrycznego elementu blokującego do zabezpieczenia drzwi wyjściowych,
- elektrycznego elementu sterującego do zasilania, łączenia i kontrolowania elektrycznego układu blokującego i elementu inicjującego.
Ponadto powyższe systemy mogą obejmować zwłokę czasową i/lub tryb odmowy wyjścia.
Okucia awaryjne
Tytułowe okucia są stosowane w zdecydowanie mniejszym zakresie niż powyżej zaprezentowane okucia antypaniczne, a obejmuje je norma PN-EN 179:2009, w której określono wymagania dotyczące produkcji, działania i badań tych elementów. Norma określa te wyroby jako zamknięcia do wyjść uruchamianych mechanicznie klamką lub płytką naciskową, stosowanych w celu umożliwienia bezpiecznego wychodzenia w sytuacjach zagrożenia na drogach ewakuacyjnych.
Podkreślić należy, iż zamknięcia awaryjne są również przeznaczone do drzwi usytuowanych na drogach i w wyjściach ewakuacyjnych, lecz w odróżnieniu od zamknięć przeciwpanicznych stosuje się je w budynkach, w których osoby są zaznajomione z wyjściem awaryjnym i działaniem specjalnych okuć, czyli w miejscach, gdzie nie przewiduje się wybuchu paniki. Mogą to być np. biurowce, gdzie przeprowadza się szkolenie pracujących tam ludzi.
W zamknięciach awaryjnych otwieranie drzwi następuje przez naciśnięcie na klamkę z góry w dół lub na płytkę naciskową poziomo – w kierunku ewakuacji, czyli na zewnątrz. Występują rozwiązania jednodwu- i trzypunktowe, z usytuowaniem rygli na górze i dole oraz boku drzwi. Schemat przykładowego trzypunktowego zamknięcia awaryjnego z płytką naciskową Idea Pad zilustrowano na rys. 3.
Podobnie jak dokument normalizacyjny dotyczący okuć przeciwpanicznych, norma PN-EN 179:2009 również nie zawiera szczegółowych rozwiązań, jedynie podaje wymiary wymagane ze względu na zachowanie bezpieczeństwa. Przykładowo wymaga się, aby klamki miały długość nie mniejszą niż 120 mm, oraz pozwalały na zachowanie co najmniej 30 mm wolnej przestrzeni między dźwignią a skrzydłem.
Przykład zainstalowanego na drzwiach dwupunktowego okucia (zamknięcia) awaryjnego Idea Pad z płytką naciskową pokazuje fot. 3.
Literatura
Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12.04.2002 r.
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 07.06.2010 r.
Normy PN-EN
Materiały informacyjne firm: Infoarchitekta.pl, Fapim, MibaR, Novet, Ragen.
