Wysokie koszty eksploatacji kierują właścicieli w stronę poprawy efektywności energetycznej użytkowanych budynków. Dostosowanie obiektów o charakterze zabytkowym do obowiązujących wymagań ochrony cieplnej jest często trudne do spełnienia. Ograniczenia finansowe bądź nieznajomość przepisów prowadzą niejednokrotnie do samowoli budowlanej i wyboru tanich, niedopuszczalnych rozwiązań. Priorytetem w budynkach zabytkowych jest zachowanie istniejącego stylu architektonicznego, w tym szczególnie wyglądu elewacji.

 

 

Okno jako element estetyczny budynku zabytkowego



W budynku zabytkowym okno, oprócz niezwykle istotnych funkcji związanych z zapewnieniem odpowiedniej ilości światła dziennego, promieniowania słonecznego oraz powietrza, jest bardzo ważnym elementem estetycznym danej elewacji. W zależności od okresu powstania budynku okno zawsze było dopasowane do jego stylu architektonicznego i stanowiło swoistą dekorację elewacji. Wskazane było, aby okno tworzyło jednolitą kompozycję zarówno, jeśli chodzi o wygląd elewacji, jak i samego wnętrza (fot. 1, 2). 

 

 

2017 3 29 1

2017 3 29 2

Fot. 1. Elewacja i wnętrze Casa Batllo wg projektu Gaudiego, Barcelona [1]

2017 3 29 3

2017 3 29 4

Fot. 2. Elewacja i wnętrze gotyckiej katedry, Praga [1]

 

 

Wymiana okien na nowe zawsze będzie się wiązać, niestety, z częściową utratą wartości historycznej obiektu. Wykonanie idealnej kopii starych okien przyczyni się przynajmniej do utrzymania charakteru architektonicznego budynku. Utratę stylu architektonicznego na skutek niewłaściwego dopasowania okien do elewacji zabytkowego budynku można prześledzić na symulacji wykonanej przez architekta Piotra Dąbrowskiego i Marię Polaczek (rys. 1). Symulacja została wykonana dla renesansowej kamienicy wzniesionej około 1640 roku w Toruniu. Obiekt jest typowym budynkiem dla połowy XVII w., powstał na miejscu gotyckiej kamienicy i od początku w całości służył, jako budynek mieszkalny. Obecnie w budynku mieści się hotel.

 

 

2017 3 30 1

Rys. 1. Symulacja komputerowa zmian wyglądu fasady renesansowej kamienicy w Toruniu w zależności od zastosowanych okien: 1 – okna renesansowe, 2 – okna rokokowe, 3 – okna z przełomu XIX i XX w., 4 – okna współczesne, aluminiowe [2]



 

Elewacja frontowa kamienicy została pokryta czarnym tynkiem techniką boniowania w tzw. rustykę. Rozwój tej techniki nastąpił właśnie w okresie renesansu. W tynku naśladowano wygląd muru z kamienia, przez wykonywanie profilowania naśladującego układ kamieni w murze, przy pomocy boni, czyli spoin podkreślających układ kamieni lub rowków w tynku. Kamienicę zdobi bogato rozbudowane obrzeże szczytu, zwieńczone koroną królewską charakterystyczną dla dynastii Wazów w XVII w. Kamienica została przebudowana w XVIII wieku i do takiej formy powrócono po przeprowadzonej w ostatnich latach jej rewaloryzacji (fot. 3).

 

 

2017 3 30 2

Fot. 3. Obecny wygląd wyremontowanej kamienicy w Toruniu [1]



 

Jak widać, zastosowanie poprawnej kopii stolarki budowlanej nie narusza zarówno wartości architektonicznej, jak i artystycznej fasady pod warunkiem, że nowa stolarka będzie dokładnie odtwarzać ozdobne detale i podziały oraz mieć jednolity charakter dla całego budynku. Równie ważny jest wybór koloru odtworzonych okien, który w znacznej mierze decyduje o końcowym efekcie, gdyż stolarka stanowi liczne akcenty kolorystyczne rozmieszczone na całej elewacji.

 

(...)

 

Starsze rozwiązania konstrukcyjne okien



Początkowo tylko sam otwór w ścianie budynku pełnił rolę doświetlenia wnętrza. Później dla ochrony przed czynnikami atmosferycznymi otwór wypełniano błonami lub skórami zwierzęcymi, drewnem lub tkaniną, dodając następnie okiennice. Stopniowo w świetle otworu zaczęto montować słupki, które łączyły kawałki szkła. Po raz pierwszy szkło w oknach zastosowano na terenie Europy w cesarstwie rzymskim, natomiast w starożytnych Chinach, Korei i Japonii preferowano okna papierowe. Okna szklone weszły w powszechne do użycia z początkiem siedemnastego wieku w Anglii.

 

Najstarszym rozwiązaniem stosowanym od średniowiecza do chwili obecnej jest okno krosnowe (fot. 4). Rama okna na całym obwodzie składa się z jednego elementu o przekroju prostokątnym tzw. krosna, do którego mocuje się skrzydło pojedynczo szklone. Krosno posiada jednostronną, pojedynczą przylgę. Ze względu na niską izolacyjność cieplną i akustyczną, okna krosnowe są stosowane przeważnie w pomieszczeniach niewymagających ogrzewania, jak piwnice czy poddasza.

 

 

2017 3 30 3

Fot. 4. Okno krosnowe [1]

 

 

Szczegóły konstrukcyjne okna krosnowego przedstawia rys. 2.

 

 

2017 3 30 4

Rys. 2. Okno krosnowe, przekrój poziomy (a), przekrój pionowy (b: 1-krosno, 2-skrzydło, 3-zawias, 4-okapnik) [2, 3]



 

Okna ościeżnicowe, tzw. okna polskie, składają się z ościeżnicy oraz dwóch zwykle podwójnych skrzydeł szklonych pojedynczo. Ościeżnica wykonana z bala drewnianego posiada dwa pojedyncze wręby przylgowe. Charakterystyczne dla okna ościeżnicowego jest to, że skrzydła wewnętrzne tzw. zimowe otwierają się do środka pomieszczenia, a te zewnętrzne, poza obrys budynku (fot. 5).

 

 

2017 3 30 5

Fot. 5. Okno ościeżnicowe [1]



 

Okna te są nadal stosowane w starych, często drewnianych budynkach, szczególnie na wsi. Szczegóły konstrukcyjne okna ościeżnicowego przedstawia rysunek 3.

 

 

2017 3 30 6

Rys. 3. Okno ościeżnicowe, przekrój poziomy (a) i pionowy (b) [4]



 

Kolejnym, starszym rozwiązaniem konstrukcji okiennej są okna skrzynkowe. Rama okienna, wykonana w postaci skrzynki, składa się z ościeżnicy i krosna. W ościeżnicy i w krośnie od strony wewnętrznej wykonane są wręby z przylgami. Do skrzynki mocuje się dwa także podwójne skrzydła pojedynczo szklone. Okno skrzynkowe łatwo jest rozpoznać po tym, że oba skrzydła otwierają się do środka, przy czym skrzydło zewnętrzne ma mniejszą szerokość niż skrzydło wewnętrzne (fot. 6).

 

 

2017 3 31 1

Fot. 6. Okno skrzynkowe [1]

 

 

Szczegóły konstrukcyjne okna skrzynkowego przedstawia rys. 4.

 

 

2017 3 31 2

Rys. 4. Okno skrzynkowe, przekrój poziomy (a) i pionowy (b) [4]



 

Odmianą okien skrzynkowych są okna półskrzynkowe. Okna te nie mają pełnej skrzynki, lecz ościeżnicę i krośniaki, tj. poziome elementy krosna bez ramiaków pionowych. Krośniaki z ościeżnicą łączone są na pióro własne. Skrzydła okien półskrzynkowych w przeciwieństwie do skrzynkowych różnią się wysokością natomiast mają tą samą szerokość i również oba otwierają się do wewnątrz pomieszczenia.

 

 

Szczególne rodzaje zabytkowych okien i przeszkleń



Oprócz tradycyjnych okien stanowiących część elewacji budynków, stosowane są okna o specjalnym przeznaczeniu. Do doświetlania pomieszczeń służył początkowo oculus, okrągły bądź owalny otwór umieszczany w szczytowej części sklepienia lub w ścianie (fot. 7). Oculus zwłaszcza na początku był niezamykany, później ten w ścianie często był przeszklony.

 

 

2017 3 31 3

2017 3 31 4

Fot. 7. Oculus w kopule i w ścianie budynku [1]

 

 

Funkcję doświetlania pomieszczeń od góry pełnił także świetlik, będący przeszkloną konstrukcją umieszczaną na dachu pomieszczeń (fot. 8). Świetliki stosowane były najczęściej w pomieszczeniach wysokich, np. na dachach hal, lub nieposiadających okien, jak klatki schodowe. Tradycyjne świetliki umieszczane były bezpośrednio w połaci dachowej, jeśli dach miał wystarczający kąt nachylenia, w kopułach lub w dodatkowej konstrukcji umieszczanej na dachu często o przekroju trójkątnym.

 

 

2017 3 31 5

2017 3 31 6

Fot. 8. Świetlik [1]

 

 

Dodatkową konstrukcją wystającą z połaci dachu, zapewniającą oświetlenie światłem dziennym poddaszy użytkowych, jest lukarna. Pionowe okno obmurowane jest ściankami, na których opiera się zadaszenie (fot. 9). Lukarna pojawiła się w architekturze gotyku we Francji, natomiast w okresie baroku przyjęła bogato zdobioną formę. Rozwiązanie to do czasów obecnych spełnia swoją rolę użytkową, jednak nie posiada już tak rozbudowanych detali zdobniczych.

 

 

2017 3 32 1

Fot. 9. Lukarna [1]

 

 

W późniejszym okresie bardzo popularne stało się wykonywanie lukarn w kształcie wolego oka (fot. 10). 

 

 

2017 3 32 2

Fot. 10. Lukarna typu wole oko [1]

 

 

Wole oko, będące małym okrągłym lub owalnym okienkiem, umieszczanym zwykle w ścianie szczytowej budynku w górnej części kondygnacji lub nad drzwiami albo oknami, miało również służyć lepszemu doświetlaniu wnętrz. Jego obramowanie, w przeciwieństwie do oculusa, było bogato zdobione (fot 11). Obecnie nazwą tą często określa się specjalną konstrukcję okien umieszczanych w połaci dachu.

 

 

2017 3 32 3

Fot. 11. Wole oko w ścianie budynku [1]

 

 

Z architektury gotyku wywodzi się rozeta, czyli okrągłe okno, najczęściej umieszczane wówczas nad głównym portalem kościoła (fot. 12). Rozetę stanowił ornament maswerkowy wypełniany witrażem. Maswerk, w postaci dekoracyjnego geometrycznego wzoru architektonicznego, odkuwany był z kamienia lub robiony z cegieł.

 

 

2017 3 32 4

Fot. 12. Rozeta [1]

 

 

Portfenetr, zwany także oknem francuskim, gdyż pojawił się początkowo w pałacach wznoszonych we Francji, zajmuje całą wysokość pomieszczenia i jest zabezpieczony zewnętrzną balustradą (fot. 13). Wkomponowany odpowiednio w elewację wpływa na jej estetykę stwarzając wrażenie, że budynek jest wyższy i węższy. Okno to, popularnie stosowane od XVII do XIX wieku, obecnie wykorzystywane jest, jako namiastka balkonu. Portfenetr zapewnia dobre doświetlenie wnętrz wąskich i długich, gdzie daje efekt równomiernego rozkładu oświetlenia na całej głębokości pomieszczenia. We wnętrzach szerokich i płytkich uzyskuje się podział na część zacienioną oraz dobrze oświetloną na całej wysokości.

 

 

2017 3 32 5

Fot. 13

 

 

Wykusz jest fragmentem budynku wystającym z lica elewacji, nadwieszonym powyżej parteru na wysokości jednej lub kilku kondygnacji, którego zadanie polega na powiększeniu wnętrza (fot. 14). Element ten jest zazwyczaj oparty na wspornikach, posiada kilka okien usytuowanych względem siebie pod pewnym kątem i jest nakryty daszkiem. Ta forma, wzorowana na architekturze islamu, początkowo była stosowana w budownictwie obronnym. Począwszy od średniowiecza do baroku wykusz stopniowo zatracał swoje pierwotne zastosowanie i stał się elementem wzbogacającym ukształtowanie bryły budynku, dającym lepsze doświetlenie wnętrza.

 

 

2017 3 32 6

Fot. 14. Wykusz [1]

 

 

Niezwykle ozdobnym elementem elewacji może być również witryna, czyli tzw. okno wystawowe (fot. 15). Niestety ostatnio, wskutek samowoli budowlanej, często witryny w zabytkowych kamienicach wymienia się na nowe, niedopasowane do stylu architektonicznego danego budynku.

 

 

2017 3 33 1

Fot. 15. Witryna [1]

 

 

Do oświetlenia pomieszczeń typu sień, przedsionek lub przedpokój stosuje się nadświetle będące jednocześnie elementem dekoracyjnym. Nadświetle w formie nieotwieralnego okna o różnorodnych kształtach umieszczano nad górną częścią otworu bramy lub drzwi (fot. 16). Od XVII w. w budowlach pałacowych oraz kamienicach jako nadświetle stosowano dekoracyjną kratę, tzw. przeziernik, zamykającą przestrzeń nad drzwiami lub bramą w kształcie półkolistym, w okresie baroku często fragmentarycznie złoconą.

 

 

2017 3 33 2

2017 3 33 3

Fot. 16. Nadświetle [1]

 

 

Podsumowanie



Oprócz funkcji wyłącznie użytkowej, jaką pierwotnie pełniło okno, polegającej głównie na zapewnieniu oświetlenia wnętrz światłem dziennym, na przestrzeni lat stało się ono również ważnym detalem dekoracyjnym decydującym o wyglądzie elewacji i spajającym w całość koncepcję architektoniczną budynku. W budynkach zabytkowych okna, tak jak i pozostałe elementy, były dopasowane do stylu architektonicznego, w jakim został wzniesiony budynek zarówno pod względem ozdobnych detali, jak i obowiązujących podziałów. Podział na kwatery okienne, fantazyjne zdobienia oraz pojawiające się szczególne typy okien, posiadające jak wole oko dodatkową bogatą oprawę, czy będące jak rozeta wspaniałym ornamentem, a także specjalne rodzaje przeszklenia, np. w postaci witrażu, wzbogacały wygląd budynku i stanowiły o jego niepowtarzalnym charakterze. Z odpowiednio dobranymi oknami elewacja stanowiła jednocześnie jednolitą kompozycję zarówno pod względem architektonicznym jak i kolorystycznym.

 

 

dr inż. Anna Lis
Politechnika Częstochowska

 

 

Literatura

1. Fotografie zamieszczone w artykule, jako zobrazowanie przykładów rozwiązań czy rodzajów okien, zaczerpnięto ze zbiorów internetowych. 

2. Tajchman J.: Chrońmy dawne okna. „Aedifico at Conservo” 2010, s. 16-30.

3. Jędrzejewski W.: Budownictwo ogólne. PWN, Warszawa 1975 

4. Szumilas B.: Wytwarzanie wyrobów stolarki budowlanej. Instytut TechnologiiEksploatacji, Radom 2007.

 

 

Całość artykułu w wydaniu drukowanym i elektronicznym 
Inne artykuły o podobnej tematyce patrz Serwisy Tematyczne 
Więcej informacji: Świat Szkła 03/2017

 

  • Logo - alu
  • Logo aw
  • Logo - fenzi
  • Logo - glass serwis
  • Logo - lisec
  • Logo - mc diam
  • Logo - polflam
  • Logo - saint gobain
  • Logo termo
  • Logo - swiss
  • Logo - guardian
  • Logo - forel
  • vitrintec wall solutions logo

Copyright © Świat Szkła - Wszelkie prawa zastrzeżone.