Drzwi stanowią istotny element budynku, służący do zamykania otworu budowlanego i umożliwiający dostęp oraz przejście, a także zapewniający bezpieczeństwo mieszkań i innych pomieszczeń, również całych obiektów. Właściwe spełnienie tych funkcji umożliwiają zainstalowane w nich okucia, z których istotną rolę odgrywają zamki, najczęściej mechaniczne.

Stanowią je urządzenia utwierdzające i zabezpieczające ruchomy element w otworze jakim jest skrzydło drzwiowe, w położeniu zamkniętym, poprzez wysunięcie rygla lub zapadki, i które jest uruchamiane głównie kluczem.

Rodzaje zamków
Występuje szereg podziałów zamków drzwiowych, a jeden z podstawowych rozróżnia zamki mechaniczne objęte obecnie obowiązującą normą PN-EN 12209:2016 Okucia budowlane – Zamki mechaniczne wraz z zaczepami – Wymagania i metody badań oraz elektromechaniczne. Niniejsza publikacja odnosi się do pierwszego rodzaju zamków. Wspomniana powyżej norma dotyczy zamków tzw. jednopunktowych (jeden punkt zamknięcia między skrzydłem a ościeżnicą), wymieniając jednocześnie, iż występują jeszcze zamki wielopunktowe, do których odnosi się projekt normy prEN 15685:2014.

Rys. 1. Zamek wpuszczany zapadkowo-zasuwkowy

Ponadto ze względu na usytuowanie podzielić je można na:
- zamki wpuszczane – osadzane całkowicie wewnątrz skrzydła drzwiowego, którego przykładowe rozwiązanie przedstawiono na rys. 1,
- zamki wierzchnie – mocowane na płaszczyźnie skrzydła drzwiowego, a przykładowe okucie tego typu pokazano na rys. 2.

Rys. 2. Zamek wierzchni zapadkowo-zasuwkowy z wkładką bębenkową

Na podstawie literatury fachowej, w tym wycofanych norm PN-B odnoszących się do tego rodzaju okuć, określa się następujące podstawowe typy zamków:
- zastawkowy – zamek, którego mechanizm zamykający stanowią zastawki płytkowe, uruchamiane piórem klucza,
- zapadkowy – zamek, którego częścią zaczepiającą jest tylko zapadka, a jej uruchomienie następuje poprzez działanie klamki,
- zasuwkowy – zamek, którego częścią zaczepiającą jest tylko zasuwka uruchamiana przy użyciu klucza, za pomocą mechanizmu zamykającego,
- zapadkowo-zasuwkowy – zamek, którego częściami zaczepiającymi są zapadka i zasuwka lub zamek, którego częścią zaczepiającą jest tylko zapadka, która przesunięta o dalszy skok kluczem pełni funkcję zasuwki,
- bębenkowy – zamek, którego mechanizm zamykający jest uruchamiany kluczem za pośrednictwem wkładki bębenkowej.

Powyższe typy zamków występują w różnych rozwiązaniach konstrukcyjnych w zależności od tego, z jakiego materiału wykonane jest skrzydło, miejsca usytuowania drzwi oraz wymaganych specjalnych właściwości (przeciwpożarowych, o zwiększonej odporności na włamanie, Master Key).

Zamki do domów i mieszkań
Zamki do drzwi drewnianych
Zamki przewidziane do stosowania w drzwiach drewnianych mają mechanizmy działające podobnie jak instalowane w drzwiach wykonanych z innych materiałów. Jednak ich kształt, a szczególnie system montażu powinny uwzględniać specyfikę drewna jako materiału dość „delikatnego” i nie ingerować zbytnio w jego strukturę. Przeznaczony do drzwi drewnianych zamek powinien zapewnić odpowiedni rozkład obciążenia w płaszczyźnie skrzydła, zapobiegający możliwości łatwego wyłamania.

Okucia tego rodzaju znajdują szerokie zastosowanie – znajdziemy je w skrzydłach drzwi wejściowych do budynków mieszkalnych i mieszkań oraz w drzwiach wewnątrzlokalowych, a także w obiektach użyteczności publicznej. W drzwiach drewnianych najczęściej instaluje się zamki zapadkowo-zasuwkowe (wejściowe do budynków i mieszkań) oraz zapadkowe (wewnątrzlokalowe). W przypadku drzwi wejściowych do budynków i mieszkań, zamki są zazwyczaj wyposażone we wkładkę bębenkową, przy czym te stosowane w wejściach do budynków mieszkalnych objętych systemem kontroli dostępu powinny „współpracować” z elektrozaczepem.

Przykładowy zamek wpuszczany jednopunktowy zapadkowo-zasuwkowy, o rozstawie 72 mm, przystosowany do zainstalowania wkładki bębenkowej, przedstawiono na fot. 1. Zamek ten jest przeznaczony do współpracy z drzwiami drewnianymi zewnętrznymi i wewnętrznymi o masie do 100 kg, także w warunkach zwiększonego użytkowania.

Fot. 1. Zamek wpuszczany zapadkowo-zasuwkowy Economic (fot. Door Tech)

Oferowane są różne rozwiązania konstrukcyjne zamków wierzchnich zasuwkowych, w tym wyposażonych w dwa mechanizmy bębenkowe usytuowane po obu stronach skrzydła drzwiowego. Umożliwia to zamykanie i otwieranie zamka z obu stron drzwi kluczem, co pozwala na stosowanie takiego rozwiązania także w drzwiach wewnętrznych przejściowych. Zamek tego typu zaprezentowano na fot. 2.

 Fot. 2. Zamek nawierzchniowy Gerda Tytan dwubębenkowy (fot. Delmet)

Zamki do drzwi stalowych
W wejściach do budynków mieszkalnych wielorodzinnych, bardzo często używanych i narażonych na niewłaściwe użytkowanie, instalowane są drzwi o wzmocnionej konstrukcji, m.in. stalowe. Również w wejściach do domów jednorodzinnych oraz do mieszkań w tzw. blokach, głównie ze względu na zwiększoną odporność na włamanie, stosuje się drzwi stalowe. Zamki, w które są wyposażane tego rodzaju drzwi, powinny uwzględniać specyfikę ich rozwiązań konstrukcyjnych.

W drzwiach stalowych wejściowych do budynków mieszkalnych zwykle montowane są jednopunktowe zamki wpuszczane zapadkowo-zasuwkowe z wkładką bębenkową. Również stosuje się tego typu zamki w drzwiach wejściowych do mieszkań, przy czym często są uzupełnione dodatkowym zamkiem wierzchnim zasuwkowych. Przykładowy uniwersalny zamek (lewy/prawy) wpuszczany współpracujący z wkładką bębenkową, dedykowany do stalowych drzwi płaszczowych firmy Hőrmann, o rozstawie 72 mm, pokazano na fot. 3.

Fot. 3. Zamek wpuszczany Iseo IS 651 do drzwi stalowych (fot. SVS)

Do drzwi stalowych cechujących się zwiększoną odpornością na włamanie, niektórzy producenci polecają zamki wpuszczane wyposażone w kilka zasuwek ryglujących trzpieniowych, zamykanych przy pomocy klucza dwupiórowego oraz dodatkowo kluczem płaskim wkładki bębenkowej. Widok zamka o zaprezentowanej charakterystyce obrazuje fot. 4.

Fot. 4. Zamek wpuszczany do drzwi stalowych typu SAB 1612 (fot. Biamar)

Zamki do obiektów publicznych
Zamki do drzwi aluminiowych
Obiekty publiczne, jak galerie, sklepy, dworce i terminale, biura, urzędy itp. są głównie wyposażone w aluminiowe wyroby otworowe, do których zalicza się także drzwi. Konstrukcja tych wyrobów jest zasadniczo oparta o kształtowniki wytwarzane ze stopów aluminium, w tym z przekładką termiczną. Z kształtowników, zwanych potocznie profilami, wykonywane są zarówno ramy ościeżnic, jak i skrzydeł drzwi.

Rozwiązania konstrukcyjne zamków przeznaczonych do zainstalowania w drzwiach aluminiowych muszą więc uwzględniać tę specyfikę. Stosowane są zazwyczaj wpuszczane zamki zapadkowozasuwkowe określane jako „wąskie” lub „wąskoprofilowe”, charakteryzujące się odległością od czoła zamka do osi obrotu klamki (tzw. dormas) wynoszącą od 22,5 mm do 45 mm.

Dość często w drzwiach aluminiowych mocowane są zamki rolkowe, których częścią zaczepiającą jest rolka, wsuwająca się do zaczepu samoczynnie poprzez nacisk. Wysuw rolki jest przeważnie regulowany. Jeden z wpuszczanych zamków rolkowych zapadkowo-zasuwkowych, charakteryzujący się odległością „dormas” wynoszącą 30 mm i rozstawem 92 mm, przedstawiono na fot. 5.

Fot. 5. Zamek wpuszczany rolkowy BKS 1315 do drzwi aluminiowych (fot. Ragen)

Zamki do drzwi szklanych
Drzwi ze szklanymi skrzydłami stały się bardzo popularnym rozwiązaniem architektonicznym, stosowanym zazwyczaj w budynkach użyteczności publicznej (np. w biurach, galeriach i sklepach, urzędach) oraz zamieszkania zbiorowego (np. w hotelach czy pensjonatach). W całości ze szkła wykonuje się skrzydła drzwi rozwieranych, przesuwnych, wahadłowych i obrotowych.

Zamki stosowane w drzwiach rozwieranych charakteryzują się głównie konstrukcją dzieloną. Może to być zamek zapadkowo-zasuwkowy z klamką i wkładką bębenkową, z mechanizmem opartym o typowe rozwiązanie zamka. Mechanizm okucia jest umieszczony w korpusie i pomiędzy nim a specjalną nakładką znajdującą się po drugiej stronie tafli szklanej umieszcza się przekładki gumowe.

Trzpień klamki oraz wkładka bębenkowa przechodzą przez taflę szklaną poprzez wykonane w niej otwory przelotowe, zwykle o średnicy 50 mm. Ponadto przez te otwory przechodzą również wkręty mocujące korpus zamka. Na tak zamontowane elementy zamka zakłada się z obu stron tafli szklanej skrzydła obudowy, wykonane najczęściej ze stali odpornej na korozję. Zamki o takim rozwiązaniu są zazwyczaj instalowane w drzwiach ze skrzydłem wykonanym z tafli szklanej grubości 8 mm lub 10 mm, masie do 70 kg i szerokości nieprzekraczającej 1200 mm.

Stosowane są rozwiązania zamków zapadkowozasuwkowych mocowanych centralnie na tafli szklanej skrzydła, mających konstrukcję dzieloną i klamkę usytuowaną poziomo za wkładką bębenkową. Oba okucia współpracujące z tego typu zamkiem wymagają wykonania w tafli szklanej dwóch przelotowych otworów przeważnie o średnicy 45 mm, przez które przechodzą również wkręty mocujące. Przykładowy zamek z wkładką bębenkową obrazuje fot. 6.

Fot. 6 Zamek zapadkowo-zasuwkowy do drzwi szklanych (fot. Madarglas)

Drzwi szklane mogą być wyposażone w zamek zasuwkowy z wkładką bębenkową mocowany w górnym lub dolnym narożu skrzydła. Zamki tego typu, popularnie zwane narożnymi, wymagają wykonania w narożu skrzydła odpowiedniego wycięcia i otworu przelotowego

Zamykanie drzwi szklanych umożliwiają również zamki z wkładką bębenkową, wbudowane w dwustronny uchwyt drzwiowy. Od strony zewnętrznej zamek jest otwierany kluczem, natomiast od wewnątrz - za pomocą pokrętła. Blokada skrzydła następuje w wyniku przesuwu zasuwki zamka w dolnej części uchwytu w znajdujące się w posadzce gniazdo zaczepu. Mocowanie tego typu okucia wymaga wykonania w tafli dwóch otworów o średnicy 36 mm.

Zamki do drzwi tworzywowych
Dość często w sklepach tzw. osiedlowych, punktach usługowych, biurach lub urzędach spotkać można drzwi tworzywowe o konstrukcji opartej na kształtownikach (profilach) PCV. Są to rozwiązania zbliżone do wyrobów wykonywanych z kształtowników aluminiowych. W związku z tym również zamki mają podobną konstrukcję.

Stanowią je zazwyczaj zamki wpuszczane wąskoprofilowe zapadkowo-zasuwkowe z wkładką bębenkową. Jednym z takich wyrobów polecanych zarówno do drzwi z PCV, jak również aluminiowych, są zamki zapadkowo-zasuwkowe o odległości osi obrotu klamki od listwy czołowej od 25 mm do 55 mm i rozstawie 92 mm. Przykład takiego zamka zaprezentowano na fot. 7.

Fot. 7. Zamek wpuszczany zapadowo-zasuwkowy FUHR 803 do drzwi z PCV (fot. BM Okucia)

Zamki o specjalnych właściwościach
Do drzwi o zwiększonej odporności na włamanie Drzwi o zwiększonej odporności na włamanie są wyposażane zarówno w zamki jedno-, jak i wielopunktowe.

Z zakresu jednopunktowych najczęściej stosuje się zamki wpuszczane zapadkowo-zasuwkowe z wkładką bębenkową z dodatkowym zamkiem wierzchnim zasuwkowym. Jednak coraz większe zastosowanie w tego typu drzwiach znajdują zamki wielopunktowe, zawierające zwiększoną liczbę punktów zamknięcia pomiędzy skrzydłem a ościeżnicą. Takie rozwiązanie konstrukcyjne w maksymalny sposób utrudnia możliwość ich szybkiego i łatwego sforsowania.

Drzwi wyposażone w zamek wielopunktowy zabezpiecza przed włamaniem zarówno w części środkowej,gdzie standardowo instaluje się podstawowy zamek wpuszczany, jak i w dolnej oraz górnej części skrzydła, w których są usytuowane dodatkowe zamki, także wpuszczane. Liczba punktów zamknięcia (ryglowania) zależy od konstrukcji drzwi i wymagań użytkownika, przy czym najczęściej spotyka się ryglowanie w pięciu punktach.

Poprzez zainstalowanie kilku zamków otwieranych jednym kluczem, uzyskuje się lepsze przyleganie skrzydła do ościeżnicy, co zdecydowanie zmniejsza jego podatność na odkształcenie w trakcie próby włamania. Ponadto zamki mogą być wyposażone w różnego rodzaju zasuwki ryglujące (tzw. rygle) – proste, hakowe, trzpieniowe i rolkowe.

Typowy zamek wielopunktowy składa się z następujących zasadniczych elementów:
- zamka podstawowego, przeważnie wpuszczanego zapadkowo - zasuwkowego z wkładką bębenkową,
- od dwóch do czterech zamków dodatkowych, zazwyczaj wpuszczanych zasuwkowych ułożonych równolegle, które po połączeniu cięgnem z zamkiem podstawowym współdziałają w taki sposób, iż następuje równoczesne uruchomienie zasuwek ryglujących wszystkich zamków,
- listwy czołowej, łączącej zamek podstawowy z dodatkowymi,
- cięgna (zwanego również listwą sterującą), sprzęgającego zasuwkę ryglującą zamka podstawowego z zasuwkami ryglującymi zamków dodatkowych, przy czym cięgno może być zakończone ryglem górnym, ryglującym skrzydło z nadprożem ościeżnicy.

Wyróżniamy różne rodzaje zamków wielopunktowych, np. modele wyposażone w funkcję autoblokady zapobiegającej cofnięciu rygli w przypadku próby wyłamania wkładki bębenkowej.

Okucie pozostaje trwale zablokowane, nawet gdy wkładka zostanie wyrwana. Inne rozwiązanie stanowi zamek z ryglowaniem automatycznym, następującym po zatrzaśnięciu drzwi. Po zamknięciu skrzydła wysuwają się automatycznie dodatkowe rygle, a otwarcie drzwi wymaga naciśnięcia klamki lub przekręcenia klucza. Przykładowy zamek wielopunktowy (zwany zasuwnicą) klasy odporności na włamanie RC 2 pokazano na fot. 8.

Fot. 8. Zamek wielopunktowy AS 3600 (fot. Siegenia-Aubi)

W literaturze fachowej można znaleźć zastrzeżenie, iż warunki instalowania zamka wielopunktowego nie powinny niekorzystnie wpływać na obniżenie jego odporności na włamanie - po osadzeniu w skrzydle drzwiowym. Ponadto zamki jedno- oraz wielopunktowe do drzwi o zwiększonej odporności na włamanie powinny być zaprojektowane w taki sposób, aby elementy mocujące je w skrzydle były niedostępne zarówno od strony wewnętrznej, jak i zewnętrznej, w przypadku drzwi zamkniętych i zablokowanych.

Do drzwi przeciwpożarowych
W drzwiach przeciwpożarowych najczęściej stosuje się zamki wpuszczane zapadkowo-zasuwkowe spełniające wymagania normy PN-EN 12209:2016, w tym wynikające z załącznika dotyczącego odporności ogniowej. Przydatność zamka do zastosowania w drzwiach przeciwpożarowych/dymoszczelnych powinna być potwierdzona odpowiednią cyfrą lub symbolem w czwartej pozycji kodu klasyfikacyjnego, sporządzonego zgodnie z ww. normą.

Zamek jest odpowiedni do zastosowania w takich drzwiach, jeżeli po stosownych badaniach określono dla niego klasę 1. Istotnym zagadnieniem odnoszącym się do zamków wpuszczanych jest sposób ich montażu oraz izolacji, zapewniających uzyskanie przez drzwi odpowiednich parametrów odporności ogniowej. Zamek powinien być zamocowany w specjalnej kieszeni (skrzynce ochronnej), odpowiednio wyizolowanej wewnątrz konstrukcji samego skrzydła.

Ponadto ważnym elementem jest zachowanie właściwych wymiarów zamka, szczególnie minimalnej długości i szerokości jego czoła oraz długości zapadki, która powinna wchodzić w otwór blachy zaczepowej na ściśle zdefiniowaną głębokość.

Zamki wpuszczane zapadkowo-zasuwkowe przeznaczone do drzwi przeciwpożarowych mają zazwyczaj wzmocnioną konstrukcję, z wyeliminowaniem części tworzywowych lub aluminiowych. Stanowią je głównie okucia o rozstawie 72 mm (odległość od osi wkładki do osi klamki), przystosowane do wyposażenia we wkładkę bębenkową. Przykładowy zamek o przedstawionej charakterystyce pokazano na fot. 9.

Fot. 9. Zamek do drzwi przeciwpożarowych Assa Abloy Nemef (fot. Ragen)

Systemy Master Key
Systemem Master Key (zwanym także systemem klucza generalnego) określamy mechaniczne rozwiązanie technologiczno-konstrukcyjne, w którym każdy jego użytkownik otwiera kluczem tylko te pomieszczenia, do których ma uprawnienia. W prezentowanym systemie każdy klucz ma swój określony poziom dostępu, w efekcie czego otwiera jedno pomieszczenie, kilka pomieszczeń lub wszystkie. Obejmować może, w zależności od potrzeb, równocześnie zamki drzwiowe, wkładki bębenkowe, kłódki i zamki kasetowe.

System Master Key jest przeznaczony do stosowania zarówno w małych, jak i średnich lub dużych przedsiębiorstwach i obiektach spółdzielni mieszkaniowych, handlowych, biurowych, turystycznych, hotelach itp. Może być instalowany wszędzie tam, gdzie występuje potrzeba mechanicznej kontroli dostępu do obiektów i pomieszczeń. Na rys. 3 przedstawiono przykładową zasadę działania systemu wraz ze strukturą dostępu systemu.

Rys. 3. Podstawowe zasady dzialania i struktura dostępu systemu Master Key (fot. Plaza Serwis)

Zalety systemu Master key:
- zapewnienie bezpieczeństwa w sytuacjach awaryjnych, wymagających szybkiego dostępu do pomieszczeń, np. w razie wybuchu pożaru,
- wygoda, gdyż każdy użytkownik posługuje się tylko jednym kluczem,
- łatwość i pełna kontrola w administrowaniu kluczami,
- elastyczność w tworzeniu dowolnych struktur systemu.

W systemach Master Key mogą być stosowane każde zamki wpuszczane i wierzchnie, które są przystosowane do wyposażenia we wkładkę bębenkową. Jednym z najważniejszych elementów systemu są klucze zabezpieczone przed skopiowaniem przez nieuprawnione osoby.

Jednocześnie specjalny układ kołków wewnątrz wkładek, wraz z odpowiednimi nacięciami na kluczach, umożliwiają praktycznie dowolną konfigurację dostępów do określonych pomieszczeń. Występuje więc klucz generalny otwierający wszystkie zamknięcia, następnie klucze grupowe (np. dla poszczególnych dyrektorów i w mniejszym zakresie kierowników), a na końcu klucze indywidualne do poszczególnych pomieszczeń (biura, kasy itd.). Przykładową wkładkę bębenkową wraz z kluczem, przeznaczoną do systemów Master Key, obrazuje fot. 10. 

Fot. 10. Wkładka bębenkowa Abus Standard Master Key (fot. System Jersak)

inż. Zbigniew Czajka

Literatura:
Normy: PN-EN 12209:2016, prEN 15685:2014
Materiały informacyjne firm: Hőrmann, LOB Assa Abloy, Door Tech, Delmet, Iseo, SVS, Biamar, Ragen, Madarglass, BM Okucia, Siegenia-Aubi, System Jersak, Plaza Serwis

Całość artykułu w wydaniu drukowanym i elektronicznym 

Inne artykuły o podobnej tematyce patrz Serwisy Tematyczne 
Więcej informacji:  Świat Szkła 11/2021