Zróżnicowanie ukształtowania otworów drzwiowych jest związane przede wszystkim ze zmieniającymi się tendencjami w architekturze. Można je łączyć także z rozwojem techniki budowlanej na przestrzeni wieków. Na zmiany w obrębie otworów drzwiowych miało wpływ także dążenie ich twórców do coraz większego komfortu użytkowania zaprojektowanych budynków.
Na początku warto zwrócić uwagę na niejednoznaczność terminów otwór drzwiowy i drzwi. Otwór drzwiowy to otwór w ścianie służący ludziom do przechodzenia. Jego specyficznym rodzajem jest otwór bramny, czyli duży otwór w ścianie, służący również do przejazdu. Drzwi to zamykająca otwór drzwiowy ruchoma przegroda (wraz z konstrukcją do jej umocowania).
Drzwiami nazywa się także całość otworu drzwiowego z obramieniem i zamknięciem, sam otwór lub (nieściśle) portal. Portale to ozdobne obramienie otworu wejściowego, na które składają się elementy architektoniczne i rzeźbiarskie. Największe zróżnicowanie formalne charakteryzuje portale i dlatego skupię się przede wszystkim na nich.
W średniowieczu znacznie zmniejszyła się wielkość portali w stosunku do tych znanych ze starożytności. Jednocześnie stały się one znacznie bardziej monumentalne, cechowało je bardziej plastyczne opracowanie.
W architekturze romańskiej nawet skromne, prostokątne drzwi powszechnie umieszczano w większej wnęce przesklepionej półokrągłym łukiem. Początkowo nakrywano je jedynie belką, nad którą rozpinał się łuk odciążający. W większych budowlach dostawiano kolumienki podpierające oprofilowaną archiwoltę lub rozszerzano wnęki uskokami, w których umieszczano kolumienki dźwigające archiwolty.
Na początku portale mieściły się w grubości ściany. Dopiero z czasem zaczęły wymagać pogrubienia ściany przystawkami, zakończonymi gzymsem lub szczytem. Architrawy nad otworami większych drzwi podpierano konsolami dla zmniejszenia wolnej rozpiętości w narożnikach. Powstałą wolną przestrzeń między nadprożem a archiwoltami wypełniano płaskorzeźbą. Stosowano zarówno prostokątne, jak i półkoliście zakończone otwory drzwiowe.
Rozwój architektury gotyckiej wiązał się ze zmianą kształtu archiwolt, które z półokrągłych stały się ostrołukowe. Niekiedy całe fasady katedr między skarpami wież zajmowały mocno rozbudowane portale. Początkowo portale były bardzo monumentalne i bogato rzeźbione, natomiast od XIV w. stały się zdecydowanie lżejsze.
Portal w przęśle zachodnim nawy południowej kolegiaty św. Piotra i Pawła w Kruszwicy [Z. Świechowski, „Sztuka polska. Romanizm”, Warszawa 2006]
Zachodni portal w kościele św. Wojciecha w Kościelcu Proszowickim [Z. Świechowski, „Sztuka polska. Romanizm”, Warszawa 2006]
Portal książęcy katedry w Bambergu z 1. połowy XIII w. [G. Marrucchi, E. Nesti, C. Sirigatti, „Wielka historia sztuki. Sztuka gotycka”, Warszawa 2010]
Portal katedry św. Wita w Pradze z 2. połowy XIV wieku [G. Marrucchi, E. Nesti, C. Sirigatti „Wielka historia sztuki. Sztuka gotycka” Warszawa 2010]
|
Terminy architektoniczne związane z ukształtowania otworów drzwiowych i drzwi: Ościeże – powierzchnia wewnętrzna muru ujmującego otwór okienny bądź drzwiowy
- supraporta (naddźwięrk, naddźwiernik) – dekoracyjna płycina z obraminiem (zdobiona płaskorzeźbą, freskiem lub malowidłem na płótnie), umieszczona nad otworem drzwiowym, charakterystyczna dla baroku, rokoko i klasycyzmu Aedicula – nisza w wewnętrznych ścianach budynku Archiwolta – 1) profilowane lub ornamentowane czoło arkady, element dekoracyjny, pokrywający krzywiznę konstrukcyjnego łuku; 2) łuk konstrukcyjny w zamknięciu górą portali romańskich lub gotyckich, powtarzający się kilkakrotnie w biegnących w głąb uskokach, zazwyczaj z rzeźbiarską dekoracją Intarsja (markieteria) – dekoracja ornamentalna przedmiotów drewnianych uzyskana przez zastosowanie różnobarwnego drewna lub innych materiałów (np. metali, kości, masy perłowej); / technika zdobnicza polegająca na wykładaniu powierzchni przedmiotów drewnianych innymi gatunkami drewna |
Portal kościoła św. Jakuba w Sandomierzu [http://www.sandomierskie.com/Sandomierz/zabytki/Jakub/Jakub.htm]
Portal Il Redentore w Wenecji [www.italyheaven.co.uk/veneto/venice/redentore.html]
W tym czasie także ograniczono dekorację rzeźbiarską na rzecz częstszego stosowania elementów architektonicznych, takich jak szczyty z przeźroczami, kwiatonami, sterczynami czy żabkami. W portalach znajdowały się zarówno prostokątne, jak i ostrołukowe otwory drzwiowe z mniej lub bardziej bogato oprofilowanym obramieniem lub wzbogacone o gzymsy, wsporniki, sterczyny lub kwiatony. W późnym gotyku w Europie Środkowo-Wschodniej stosowano powszechnie drzwi prostokątne (rzadziej półokrągłe) w formie portalu, umieszczonego w płaszczyźnie ściany bez tympanonu.
Wyróżniało je bogate opracowanie plastyczne – przenikanie się profilowania poziomego i pionowego. W okresie przejściowym, pod wpływem renesansu, zdobiono portale elementami typowymi dla tego okresu, obcymi architekturze gotyckiej, takimi jak pilastry z boku, poziome gzymsy podtrzymujące mocno rozwinięte nadstawy z muszlami i kulami, naczółki z wolimi oczami, sznurami. Dla średniowiecznej architektury typowe było wykorzystywanie terakoty i cegły do wykonywania portali. Stosowano także kształtki z kolorowym szkliwem.
W renesansie portale nawiązywały do antycznych wzorów. Stosowano drzwi półkoliste lub prostokątne. Powszechnie wykorzystywano szerokie opaski, profilowane na wzór architrawu, naczółki, opaski z uszami na górze, fryzem i naczółkami wspartymi na konsolach umieszczonych po bokach często nad lizenkami poszerzającymi opaskę, wykonywanymi w terakocie i kamieniu. Na podobieństwo rozwiązania z rzymskiego domu ujmowano otwory portalami z pilastrami dźwigającymi belkowanie z gzymsem. Z czasem zastąpiono pilastry półkolumienkami i kolumnami trzyćwierciowymi, natomiast do prostego belkowania dodano trójkątny lub łukowaty fronton. Doprowadziło to do przekształcenia płaskiego portalu w silnie występująca do przodu aediculę.
Fasada kościoła San Zaccaria w Wenecji [www.panoramio.com/photo/49397109]
Portal w zamku świdnickim [http://muzeum-kupiectwa.pl/index.php?page=kalendarium]
Gotyckie drzwi kościoła kolegiackiego Narodzenia NPM w Wiślicy [www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=684066]
Czasem zamiast kolumn stosowano hermy lub kariatydy. W monumentalnych budowlach łączono portale z oknami, niszami czy balkonami, przy okazji wprowadzając nowe elementy, takie jak atlanty, kolumny, wsporniki podpierające balkony. Niekiedy nawiązywano do średniowiecza poprzez zastosowanie głęboko osadzonych drzwi, skośnych ościeży ujętych mocno profilowaną opaską i boniowanych łęków. We wczesnym renesansie skupiano się na równomiernym rozłożeniu elementów architektoniczno-plastycznych i dekoracyjnych, natomiast w okresie rozkwitu renesansu i baroku starano się wyróżnić niektóre części budynków (np. portale pośrodku fasady). W układzie rzutu portalu stosowano urozmaicony układ belkowania i gzymsowania w płaszczyźnie poziomej.
Często wykorzystywano zawijanie zakończeń gzymsowych w kształt wolut, wypełnianie przerw w gzymsach kartuszami, biustami lub maskami, umieszczanie putti lub leżących figur na bocznych skrzydłach frontonów oraz przywiązywanie pilastrów i kolumn boniami. Głównie w architekturze sakralnej rozbudowywano portal tak, że mniejszy dosłownie chował się w większy. Od renesansu w portalach wewnętrznych stosowano takie materiały, jak marmur, tynk czy drewno. Także wtedy zaczęto stosować portale bramowe. Na obszarze Europy następowało pewne zróżnicowanie geograficzne. We Francji portale wyróżniały się lekkością, swobodą w traktowaniu porządków i operowaniu elementami architektonicznymi. W Niemczech traktowano je jako główną ozdobę fasady, nawet w skromnych budynkach stosowano bogate portale.
Otwory drzwiowe zasłaniano drzwiami w rozlicznych formach. Ich różnorodność była związana zarówno z rozwojem technologii, jak i zmiennością dominujących tendencji artystycznych. Wraz z upadkiem Cesarstwa Rzymskiego doszło do załamania technik stolarskich. Oznaczało to szerokie zastosowanie bardzo prymitywnych rozwiązań. Na przykład używano wierzei na biegunach obracających się na kamiennych łożyskach, składających się z prostej, naturalnej ramy obitej deskami przymocowanymi za pomocą drewnianych kołków. Stosowano także drzwi z deskami łączonymi ze sobą dyblami, zworami lub wpuszczonymi w nie na jaskółczy ogon poprzecznymi listwami, wzmacnianymi żelaznymi zawiasami pasowymi.
Od XIV w. zaczęto wykorzystywać drzwi opierzane. Opierzanie w nich stosowane składało się z kraty, czasem wzmocnionej pasami żelaza, przybitymi do desek tworzących lewą stronę drzwi gwoździami (o kutych główkach). Czasem na gładkiej powierzchni desek przybijano dekoracje w postaci gotyckich szczytów z przeźroczami, żabkami i sterczynami wspartymi na kolumienkach.
Od wewnątrz była widoczna na nich konstrukcja składająca się z ramiaków i gęsto rozmieszczonych zastrzałów. Drzwi obracały się na zawiasach pasowych przybitych po wewnętrznej stronie. W końcu XIV w. zaczęto stosować drzwi płycinowe. Początkowo płycina zewnętrzną była podzielona gęsto fałszywymi przeźroczami, a od wewnątrz – gładka. W późniejszym okresie obie strony kształtowano identycznie: pokrywano je ornamentem naśladującym pofałdowany pergamin.
Czasem stosowano drzwi półszklone, w których fałszywe przeźrocza zastępowano rzeczywistymi. W końcu XIV i na początku XV w. płyciny wypełniano ornamentem przejściowym, nawiązującym zarówno do późnego gotyku, jak i renesansu. Do wykonywania drzwi używano drewna i żelaza. Niekiedy wewnętrzną stronę drzwi obciągano skórą lub materiałem. Dążąc do poprawy bezpieczeństwa drzwi ciesielskie obijano od zewnętrznej strony cienkimi blachami lub przybijano jedną grubszą warstwę zabezpieczającą. Czasem wolne miejsca między blachami wypełniano ornamentami wyciętymi z rozkutego żelaza lub uzyskiwanymi poprzez wykuwanie.
We Włoszech, w okresie przejściowym między gotykiem a renesansem, drzwi pałaców nadal zachowały obronny charakter. Stosowano prosty, gęsty podział ramkami obitymi dwoma lub trzema rzędami gwoździ o dużych, kutych główkach. Od XV w. zaczęto wykorzystywać drzwi z płycinami zdobionymi rozetami o kwadratowych, ozdobnie profilowanych ramiakach. Używano także drzwi z ramiakami i płycinami w całości wypełnionymi ornamentem. Od XVI w. wykonywano płyciny prostokątne i okrągłe. Od połowy XVI w. zaczęto stosować intarsje.
Na obszarze Niemiec powszechne było używanie drzwi przeładowanych ozdobami, dekoracjami: gzymsami, niszami, fryzami. Do wykonywania zdobiących ich intarsji używano kolorowego drewna.
Aleksandra Lis
Bibiografia:
[1] Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 2007
[2] Koch W., Style w architekturze, Warszawa 1996
[3] S. Sienicki, Wnętrza mieszkalne. Rys historyczny, Warszawa 1962
[4] + publikacje, z których pochodzą ilustracje
Całość artykułu w wydaniu drukowanym i elektronicznym
inne artykuły o podobnej tematyce patrz Serwisy Tematyczne
więcej informacj: Świat Szkła 11/2012
