Najprawdopodobniej najstarsza huta szklana na obszarze ziem polskich działała gdzieś w okolicy Poznania, nad rzeką Cybiną. Wspomina o niej wzmianka w dokumencie biskupa poznańskiego Andrzeja z 1310 r. Tę informację potwierdza dyplom biskupa Jana z 1327 r. Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, że oba przekazy nie przynoszą bezpośrednio informacji o lokalizacji w tym miejscu huty szkła, ale o istnieniu Młynu Szklanego, dzierżonego przez szklarza. Należy to interpretować jako ogólną informację o wielkopolskiej wytwórczości szkła w XIV w., a nie o tym że sam Szklany Młyn był miejscem produkcji takich wyrobów.

 

 

Źródła do historii hut szkła na obszarze ziem polskich

 

Na podstawie znalezisk archeologicznych można przypuszczać, że już we wczesnym średniowieczu istniały na obszarze ziem polskich jakieś warsztaty produkcji szkła, lokalizowane w ośrodkach miejskich. Ślady tego typu działalności pochodzą z Pomorza: z Wolina, Szczecina, Gdańska; z Wielkopolski: Gniezna, Niemczy, Kruszwicy oraz licznych ośrodków śląskich: Wrocławia, Opola, Legnicy, Głogowa i Lwówka Śląskiego. Większość z nich należy datować na około XII w.

 

Niestety działalność pierwszych hut szklanych na ziemiach polskich jest bardzo trudna do rekonstrukcji. Brakuje źródeł pisanych przynoszących informacje o tym rodzaju wytwórczości. Także stan zaawansowania badań archeologicznych jest niewystarczający.

 

Korzystać z metod, jakie przynosi archeologia, można dwojako: albo poszukując w terenie hut szklanych podczas badań powierzchniowych, albo prowadząc systematyczne badania nad już zlokalizowanymi obiektami. Źródła materialne wskazujące na istnienie na danym obszarze zakładów szklarskich to odpady poprodukcyjne takie jak żużle, kawałki zakrzepłej masy szklanej, półfabrykatów, egzemplarze nieudane, narzędzia takie jak ułamki tygli do wytopu szkła oraz urządzenia produkcyjne – piece kamienne oraz paleniska gliniane. Do tej pory akcja poszukiwawcza objęła Karkonosze oraz Góry Izerskie. Prace Zespołu do Badań Dziejów Szkła w Polsce północno-zachodniej skupiły się na obszarach Wielkopolski i Pomorza. W ich wyniku odnaleziono kilka nieznanych dotąd hut z XVII i XVIII w. z międzyrzecza Warty i Prosny. Przebadano także kilka rejonów produkcji szkła z dawnego województwa bydgoskiego oraz z Wielkopolski południowo-wschodniej.

 

Dotychczas podjęto prace wykopaliskowe na niewielu miejscach produkcji szkła. Prowadzono je między innymi na Dolnym Śląsku Cichej Dolinie k/Piechowic w rejonie Szklarskiej Poręby, w Jakuszycach-Orle oraz w Wielkopolsce w Bukowie. W 1968 r., podczas prowadzenia prac regulacyjnych na Nysie Kłodzkiej, natrafiono w Międzylesiu w Kotlinie Kłodzkiej przypadkowo na dwa piece szklarskie z przełomu XIII i XIV w. Być może w Wielkopolsce w Międzyrzeczu natrafiono na ślady pracowni produkcji szkła. Z obszaru Małopolski nie są znane żadne huty szkła potwierdzone badaniami archeologicznymi. 

 

 

2016 11 40 1

Rys. 1. Huty szkła założone w latach 1300-1450 (za: A. Wyrobisz, Szkło w Polsce od XIV do XVII wieku, Wrocław 1968, s. 49)

 

 

Ze względu na ograniczone źródła pisane i archeologiczne, próbując zlokalizować huty szkła na obszarze Polski można byłoby odnieść się do materiałów toponomastycznych. Toponomastyka to nauka o nazwach własnych, część językoznawstwa, która bada przeze wszystkim nazwy miejscowe, terenowe, wodne i górskie. Nazwy miejscowe odnoszące się w jakiś sposób do produkcji szkła są bardzo popularna w całej Polsce. Każdy z nas kiedyś zetknął się z określeniami takimi jak Huta, Stara Huta, Hutki, Huciska, Szklana Huta, Szklary, Szklarska Poręba, Trzebinia, Budy, Łazy, Majdan. Cztery ostatnie nazwy łączą się z karczowaniem lasów oraz zakładaniem osad i przedsiębiorstw produkcyjnych w lasach, niekoniecznie produkujących szkło. Nazwy Huta i Hucisko są związane przede wszystkim z okolicami, gdzie była już rozwinięta wytwórczość szklarska. Niejednokrotnie takie nazewnictwo występuje na obszarach pozbawionych przemysłu szklarskiego. Tego typu nazwy mogą być też pozostałościami po działalności kuźnic żelaza albo innych zakładów metalurgicznych. Warto też zwrócić uwagę na fakt, że toponomastyka pobawiona jest chronologii. Na jej podstawie nie można określić daty powstania jakiejś miejscowości. Jednak uzupełniając dane toponomastyczne innymi przekazami można pokusić się o bardziej ogólne wnioski dotyczące rozmieszczenia przemysłu szklarskiego. W drugiej połowie XII w. źródła pisane dostarczają informacji o istnieniu 6 wsi o nazwach związanych z działalnością szklarską, zlokalizowanych od północnych obszarów Dolnego Śląska po południowe krańce Ziemi Kłodzkiej. Wszystkie z nich są zlokalizowane w dużych kompleksach leśnych, zajmowanych pod osadnictwo dopiero w XIII i XIV w. W rejonie Łodzi, pokrytym wysokopiennym lasem, obfitującym w liczne strumienie i rzeczki oraz piasek, jeszcze przed 1822 rokiem powstała wieś Huta Szklanna, nazywana potem Jagodnicą Huta, na obszarze której znajdowała się znana ze źródeł pisanych huta szkła. Jak pokazują powyższe przykłady dopiero zestawienie różnych danych o konkretnym miejscu pozwala we właściwy sposób wykorzystać informacje, jakie przynosi toponomastyka. 

 

Na podstawie źródeł pisanych można określić liczbę działających na obszarze ziem polskich hut szklanych z okresu od początku XIV do połowy XVII w. na dziewięćdziesiąt trzy zakłady. Najwięcej z nich znanych jest z Małopolski. Działała tam ponad połowa polskich hut szkła. W Wielkopolsce funkcjonowało niewiele ponad 10% ogółu takich zakładów z obszaru Polski. Pozostałe dzielnice były o wiele słabiej reprezentowane.

 

 

2016 11 41 1

Rys. 2. Rozmieszczenie hut szkła w Polsce w latach 1450-1600 (za: A. Wyrobisz, Szkło w Polsce od XIV do XVII wieku, Wrocław 1968, s. 50)

 

 

(...)

 

Małopolska

 

Pierwsze wzmianki o istnieniu hut szklanych na terenie Małopolski pochodzą z początku XIV w. Były to zakłady zlokalizowane w lasach dzisiejszego powiatu olkuskiego. Jeden z nich położony był we wsi o nazwie Hutnica, jednak czas jej funkcjonowania był bardzo krótki. Druga miejscowość, z którą związana jest huta szkła, to Żarnowiec. Ona także działała bardzo krótko. Najprawodpodobniej w tym rejonie w dwóch kolejnych stuleciach nie funkcjowały żadne tego typu zakłady.

 

Kolejne dane o małopolskich hutach pochodzą z połowy XV w. Te przedsiębiorstwa funkcjonowały o wiele dłużej, aż po XVII stulecie. Były one lokalizowane w południowej części województwa krakowskiego, od Żywca do Jasła, czyli od śląskiej granicy i do górnego biegu Wisły aż do Wisłoka, wzdłuż zboczy Beskidów Zachodnich. 

 

Najbardziej na zachód wysunięte były huty żywieckie, w okolicach Żywca. Po sąsiedzku, ale już poza granicami Polski, znajdował się zakład w Brennej nad Brennicą, w księstwie cieszyńskim. Na południowy wschód od przedsiębiorstw żywieckich znajdowały się dwie huty należące do zamku zatorskiego. Najprawdopodobniej pracowały one na potrzeby wyposażenia tego zamku. Na wschód, w lasach na południe od Stryszawy i Suchej, istniała huta, której wyroby udało się sprzedawać na rynku krakowskim. Cztery zakłady produkujące szkło znajdowały się wokół Myślenic i Dobczyc. Najważniejszą z nich była huta w Trzebuni, działający przynajmniej przez półtora stulecia, aż do XVII w. Jej wyroby były kupowane na użytek dworu królewskiego.

 

 

2016 11 42 1

Rys. 3. Rozmieszczenie hut szkła w Polsce w latach 1600- 1650 (za: A. Wyrobisz, Szkło w Polsce od XIV do XVII wieku,  Wrocław 1968, s. 50)

 

 

Nad środkowym Dunajcem, w Jazowsku, niedaleko Nowego Sącza istniała huta szkła. Produkowała głównie szyby szklane. Funkonowała bardzo długo – od początku XVII do początku XIX w. Zakłady produkujące szkło znane są także z południowych krańców województwa krakowskiego. Nieznana jest ich dokładna lokalizacja. Kilka hut być może funkcjonowało w dolinie rzeki Ropy. Najdalej na wschód z przedsiębiorstw małopolskich był wysunięty zakład w Jazdowie nad Wisłokiem. Na północ od huty jazowskiej znajdowały się dwie huty w okolicach Kolbuszowej, w południowo- wschodniej części Małopolski, w pewnym oderwaniu od południowego pasa hut małopolskich.

 

W północno-zachodniej Małopolsce, w XVI i XVII w. istniało kilka skupisk hut szklanych. Pierwszy taki ośrodek działał w okolicach Częstochowy, na terenie starostwa olsztyńskiego i krzepickiego, w końcu XVI i XVII w. Na obszarze starostwa chęcińskiego, w lasach radoszyckich, funkcjonował ośrodek produkcji dostarczający dużych ilości szkła na rynek krakowski. Żaden z jego zakładów nie działał już w drugiej połowie XVII w. Bardzo duże skupisko hut szkła istniało w Górach Świętokrzyskich i obejmowało aż dwadzieścia zakładów w XVI i XVII w. W przeciwieństwie do współdziałających ze sobą zakładów radoszyckich, przedsiębiorstwa świętokrzyskie nie stanowiły jednolitego ośrodka wytwórczości szklarskiej. Należały one do różnych komlepksów dóbr – zarówno biskupów, jak i osób prywatnych. W bezpośrednim sąsiedztwie hut należących do biskupów krakowskich istniało zgrupowanie hut szklanych wokół Łagowa, na stokach Pasma Jeleniowskiego, Orłowińskiego i Ociesęckiego Gór Świętokrzyskich. Działało tam aż sześć zakładów związanych z kompleksami dóbr starostwa szydłowskiego i klucza łagowskiego biskupa wrocławskiego. Ten ostatni był wyjątkowo prężnym ośrodkiem: istniały tam trzy zakłady, a na pewno przez cały XVI w. utrzymywały się dwa z nich. Jego wyroby dostarczano na dwór biskupi i na rynek krakowski. Na północ od Gór Świętokrzyskich, w rejonie Wzgórz Koneckich, w XVII w. działało także kilka hut.

 

 

Wielkopolska

 

Jak już wspomniałam, z obszaru Wielkopolski pochodzą bardzo stare wzmianki jeszcze z XIV w. dotyczące istnienia tam hut szkła. Taki zakład (najprawodopodobniej nie jeden) istniał w dobrach pabianickich, nad rzeką Ner w XV i XVI w. Niestety, nie znamy dokładnej lokalizacji tych przedsiębiorstw, ani czasu ich działania. Na obszarze Wielkopolski w XVI w. działały także zakłady w kluczu wolborskim biskupów wrocławskich. Były one zlokalizowane także w rejonie dzisiejszych Pabianic. Być może huta szkła działała też w rejonie Kalisza, jednak nie znamy jej lokalizacji. XVII w. przyniósł znaczny rozwój szklarstwa w Wielkopolsce. Powstały zakłady w starostwie ujsko-pilskim, pod Poznaniem czy w starostwie odolanowskim.

 

 

2016 11 42 2

Rys. 4. Rozmieszczenie hut szkła w Polsce od połowy XVII do połowy XVIII wieku (Polskie szkło do połowy XIX wieku, red. Z. Kamieńska, Wrocław 1987, s 90)

 

 

Pozostałe dzielnice

 

Najwcześniejsze informacje o hutach szkła w rejonie Gdańska pochodzą z końca XIV i początku XV w. Mówią one o szklarzu zamieszkującym parafię kiełpińską. W XVI i XVII w. na tym obszarze wzrosło znaczenie produkcji szkła. Organizowano nawet w tym celu pewnego rodzaju spółki, a także stosowano nakład. Parę hut należało do klasztoru kartuskiego.

 

Również na Warmii produkowano szkło w późnym średniowieczu i wczesnej nowożytności. Pierwsze informacje o zakładach tego typu pochodzą z końca XV w. i dotyczą huty szkła z okolic Dobrego Miasta. W XVI i XVII w. rozwijały się przedsiębiorstwa szklarskie na ziemiach litewskich i ruskich, należących w tym czasie do Rzeczpospolitej. W starostwie halickim działały dwie huty, powstałe w połowie XVI w. Istniały też takie zakłady w starostwie belskim i grodeckim. W ordynacji zamojskiej w końcu XVI w. istniały cztery huty. W następnym stuleciu powstawały kolejne takie zakłady. Jeszcze większy ośrodek szklarski funkcjonował w starostwie lubaczowskim. Tam huty szkła działały prężnie od XVI do XVIII stulecia. 

 

Na terenie Litwy i Białorusi istniało tylko kilka epizodycznych przedsiębiorstw szklanych w XVI i XVII w. Pierwsza huta szkła na Litwie, w okolicy Wilna, została założona dopiero w połowie XVI w. Istniał także zakład produkcyjny w rejonie Grodna.

 

Podsumowywując, pierwszymi ośrodkami produkcji szkła, jakie rozwinęły się w Polsce, już w drugiej połowie XV w. były centra myślenicko-dobczyckie, pabianicko- wolbarskie oraz gdańskie. W połowie XVI stulecia powstały skupiska radoszycko-szydłowieckie oraz łagowsko- kieleckie. Najpóźniejszy jest ośrodek częstochowski, wykształcony w drugiej połowie XVI w. Być może miało to związek ze znacznymi obszarami lasów dostarczających koniecznego do działania hut paliwa oraz popiołu drzewnego, wartkimi strumieniami będącymi źródłem czystej wody potrzebnej do płukania piasku oraz bliskością miast i dostatecznie rozwiniętą siecią dróg zapewniających dostęp do rynków zbytu dla produkowanych towarów.

 

 

2016 11 43 1

Rys. 5. Rozmieszczenie hut szkła w Polsce w drugiej połowie XVIII i pierwszej połowie XIX wieku (za: Polskie szkło do połowy XIX wieku, red. Z. Kamieńska, Wrocław 1987, s 96)

 

 

Dolny Śląsk

 

Poza obszarem średniowiecznej i nowożytnej Polski pozostawały huty dolnośląskie. Najstarsza bezpośrednia wzmianka o istnieniu tam zakładów szklarskich pochodzi z dokumentu z 1358 r., dotyczącego przedsiębiorstw na terenie tzw. państwa międzyleskiego. Od XIV do końca XVI w. huty szkła rozwijały się głównie w południowej części Kotliny Kłodzkiej, pomiędzy masywem Śnieżnika na wschodzie, a pasmem Gór Bystrzyckim na zachodzie. W XIV stuleciu zakłady znajdowały się w okolicy wsi Idzików i Marcinków, posuwając się dolinami strumieni na stoki masywu Śnieżnika. W XV w. istniały one w Długopolu Górnym i w okolicach wsi Różanka. WXVI stuleciu zakłady znajdowały się w między innymi państwie międzyleskim, u źródeł Nysy Kłodzkiej, w okolicach Poniatowa nad Orlicą. Źródła szesnastowieczne wspominają o istnieniu na tym obszarze tzw. Huttengut, czyli posiadłości ziemskich z hutą, być może już nie funkcjonującą. W tym czasie rozpoczęto działania mające na celu ochronę przetrzebionego drzewostanu, w wyniku czego produkcja szklarska przeniosła się w północne rejony Ziemi Kłodzkiej, na przedgórze Gór Sowich. Bardzo interesującym zjawiskiem jest swoista „wędrówka” hut szklanych i związanych z nim osiedli. Przykładem takiej miejscowości jest Szklarska Poręba. Od połowy XIV do XVII w. zakład szklarski zmienił pięć razy swoje miejsce.

 

 

Po kryzysie XVII wieku

 

Nieliczne spośród wymienionych powyżej hut szkła funkcjonowały do XVII stulecia. Wiek ten przyniósł znaczne załamanie gospodarcze związane z niewydolnością ustroju folwarczno- pańszczyźnianego oraz wojnami szwedzkimi. W tym okresie na inwestycje w rozwój przemysłu stać było jedynie magnatów. Podjęto próby odbudowy hut w biskupich dobrach kieleckich w Górach Świętokrzyskich. Nadal istniał zakład szklarski założony przez Lubomirskich w Porębie Wielkiej pod Gorcami. Na południowo-wschodnich rubieżach Rzeczpospolitej nieprzerwanie rozwijały się przedsiębiorstwa w Pohorcach na wschód od Lwowa i pod Złoczowem. Przemysł szklarski funkcjonował dalej w starostwie odolanowskim, w rejonie Ostrowia Wielkopolskiego oraz w okolicach Kalisza. W drugiej połowie XVII w. pracowało w Polsce niewiele hut.

 

Stan ten chciał poprawić król August II zakładając na Bielanach manufakturę szklaną. Był to pierwszy zakład zajmujący się produkcją wyrobów szklanych na całym Mazowszu. Także pod Otwockiem na Mazowszu utworzono w tym okresie przedsiębiorstwo szklarskie, produkujące naczynia zdobione, białe i kolorowe. Niezwykle czyste szkło wyrabiała kolejna mazowiecka huta zlokalizowana w Radziejowicach koło Błonia.

 

Na wschodzie Rzeczpospolitej manufaktury szklane zakładali Radziwiłłowie. Takie inwestycje są znane z Naliboków oraz Urzecza na Białorusi. W większości pracowali w nich fachowcy zagraniczni, przede wszystkim drezdeńscy. Głównym zadaniem wymienionych zakładów była produkcja zwierciadeł w ozdobnych ramach, wykorzystywanych głównie do dekorowania radziwiłłowskich pałaców.

 

W pierwszej połowie XVIII w. zaczęły na obszarze całego kraju powstawać w dobrach ziemskich mniejsze huty szklane. Nawet na zacofanym do tej pory Mazowszu i Podlasiu powstało około dziesięciu takich zakładów. W Wielkopolsce przedsiębiorstwa powstawały głównie po lewej stronie Noteci, w dorzeczu środkowej Warty, Prosny i Obry, w okolicach Gniezna, Konina, Kalisza i Odolanowa. Nowe zakłady otwierano też na Pomorzu, w okolicach Malborka. Nadal przemysł szklarski był rozwinięty najlepiej w Małopolsce i na Rusi Czerwonej. Huty były tam zlokalizowane głównie na Pogórzu, w Beskidach, w Górach Świętokrzyskich i na Roztoczu. Do najbardziej znanych zalicza się wspominany już zakład w Porębie Wielkiej w okolicach Nowego Targu oraz w Lubaczowie w dolinie Sanu. Na wschodzie nadal działały manufaktury w Urzeczu i Nalibokach. Kilkanaście hut działało w okolicach Żytomierza. Kilka zakładów jest znanych z Podola. Większość małych przedsiębiorstw lokowano w najbliższym sąsiedztwie miast, stanowiących dla nich rynek zbytu. Większość hut mazowieckich znajdowała się koło Warszawy, a wielkopolskich wokół Poznania, Kalisza i Gniezna.

 

W pierwszej połowie XIX w. zakłady szklarskie zaczęto zakładać we wszystkich nowych ośrodkach przemysłowych. Na Mazowszu utworzono hutę we wsi Barcząca koło Mińska Mazowieckiego, która została później przeniesiona do bardzo znanej lokalizacji w Trąbkach pod Garwolinem. Zakłady szklarskie powstawały również w okolicach Gostynina i Gąbina. W Wielkopolsce duża liczba przedsiębiorstw szklarskich powstała w rejonie Łodzi, w okolicy Łęczycy i Piotrkowa Trybunalskiego oraz w sąsiedztwie Kalisza. Przemysł szklarski rozwijał się w Zagłębiu Staropolskim, głównie w lasach między Wisłą a Kozienicami, Jedliną, Skaryszewem i Górami Świętokrzyskimi. We wschodniej Polsce, w województwie lubelskim huty działały w Ordynacji Zamojskiej pod Janowem i w okolicy Tomaszowa. Ani jeden zakład nie funkcjonował w Białostockim. Na Białorusi nadal pracowały manufaktury urzecka i nalibokowska. Pojedyncze huty działały na Pomorzu. W Małopolsce zakłady skupiały się głównie nad górną Wisłą, Sanem i w Karpatach. Początkowo huty zakładano w majątkach ziemskich, ale z czasem znalazły się one w rękach przdsiębiorców i obcych kupców. Korzystnie wpłynęło to na rozwój polskiego szklarstwa, poprzez stały dopływ nowych technologii.

 

W połowie XVII w. na Śląsku funkcjonowały trzy huty: w Szklarskiej Porębie, Mnichowie (aktualnie na obszarze Czech) oraz w Czerniawie. Do końca tego stulecia uruchomiono kolejne zakłady w rejonie Wałbrzycha, w Radosnej, Lasówce, w okolicach Kalisza, w Kotowskiem, w pobliżu Legnicy, w Radwanicach oraz w sąsiedztwie Katowic, w Mokrem. Nie utworzyły one jednolitego skupiska, a czas ich funkcjonowania był raczej krótki. W połowie XVIII w. wykształciły się większe zgrupowania hut: w powiecie sycowskim w województwie kaliskim oraz w województwie katowickim w powiatach rybnickim i pszczyńskim. W drugiej połowie tego stulecia zakłady szklarskie tworzono w powiecie jeleniogórskim, noworudzkim, oleckim i lublinieckim. W tym czasie w Jeleniogórskim, w okolicach Szklarskiej Poręby i Cieplic zaczęły rozwijać się ośrodki obróbki szkła. Później, podobne zakłady zaczęły powstawać także w Kłodzkiem. Były to głównie szfiliernie. W latach czterdziestych XIX w. dominującą pozycję wśród śląskich ośrodków produkcji zajęła rejencja legnicka z przedsiębiorstwami jeleniogórskimi i byłego powiatu rozborskiego. W rejencji wrocławskiej przodowały okolice Kłodzka, a w rejencji opolskiej Pszczyny i Opola.

 

Niektóre z prezentowanych powyżej hut działają do tej pory. Chyba najbardziej znanym zakładem, w którym dzisiaj można oglądać cały cykl produkcyjny szkła, jest przedsiębiorstwo w Szklarskiej Porębie.

 

 

Aleksandra Lis

 

 

Bibliografia:
- Polskie szkło do połowy XIX wieku, red. Z. Kamieńska, Wrocław 1987;
- Wyrobisz A.: Szkło w Polsce od XIV do XVII wieku, Wrocław 1967;
- Z badań nad średniowiecznym szklarstwem na Śląsku, Jelenia Góra, 1995;
- Kamieńska Z.: Z dziejów techniki szklarskiej w Polsce w XVIII i pierwszej połowie XIX wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. 55, z. 4, s. 687-751.

 

 

Całość artykułu w wydaniu drukowanym i elektronicznym 
Inne artykuły o podobnej tematyce patrz Serwisy Tematyczne 
Więcej informacji: Świat Szkła 11/2016

  • Logo - alu
  • Logo aw
  • Logo - fenzi
  • Logo - glass serwis
  • Logo - lisec
  • Logo - mc diam
  • Logo - polflam
  • Logo - saint gobain
  • Logo termo
  • Logo - swiss
  • Logo - guardian
  • Logo - forel
  • vitrintec wall solutions logo

Copyright © Świat Szkła - Wszelkie prawa zastrzeżone.