Coraz większe i wyższe budynki są problematyczne pod względem bezpieczeństwa. Ich kubatura sprzyja pękaniu, również rozprzestrzenianiu się ognia. Po wielu katastrofach zaczęto formułować przepisy dotyczące bezpieczeństwa konstrukcji i ochrony przeciwpożarowej budynków. Spełnienie tych wymagań jest konieczne do uzyskania pozwolenia na budowę i bez nich nie jest możliwa realizacja inwestycji. Bezpieczeństwo jest jednym z podstawowych wymagań stawianych przez Prawo budowlane wszystkim obiektom budowlanym. Prawo budowlane nakłada wymagania dotyczące bezpieczeństwa konstrukcji, m.in. dotyczy to zagadnień ciężaru, trwałości, szczelności konstrukcji, obciążenia wiatrem, odporności na uderzenia, kondensacji wilgoci, odporności ogniowej, a szczególnie reakcji na rozprzestrzenianie się ognia.
Sama podwójna fasada pod względem konstrukcyjnym spełnia wszystkie normalne funkcje ściany lecz nie przejmuje żadnych właściwości nośnych konstrukcji budynku. Oczywiście są przykłady, gdzie taka fasada skompilowana jest np. ze stalową konstrukcją, która jest w tym przypadku elementem nośnym. Jednak pod względem konstrukcyjnym fasady podwójne zazwyczaj pełnią funkcje osłonowe. Jeżeli ma ona pełnić rolę konstrukcyjną, to wykonuje się ją jako konstrukcję szkieletową ram płaskich (można tutaj wymienić konstrukcję słupowo-ryglową lub słupowo-płytową) lub ram przestrzennych.
Zazwyczaj zewnętrzne ściany dwupowłokowe samonośne, przenoszące jedynie obciążenia od ciężaru własnego i wiatru, są mocowane do czoła stropów. Mogą być również mocowane do ścian konstrukcyjnych lub pomiędzy przegrodami konstrukcyjnymi, jako ściana wypełniająca. Ścianami kurtynowymi nazywa się fasady mocowane do czoła konstrukcji stropu. Ściany kurtynowe, jak i wypełniające, mogą być wykonywane jako wspornikowe, na konstrukcji słupowo-ryglowej lub jako podwieszane.
Metale będące bazą konstrukcji podwójnych fasad cechuje stosunkowo wysoka odporność na działanie wysokich temperatur, wyższa niż w przypadku innych materiałów. W zabudowie śródmiejskiej, gdzie zabudowa jest gęsto osadzona, ważne jest uzupełnienie tego materiału szkłem ognioochronnym. W ten sposób zostanie zatrzymane rozprzestrzenianie się pożaru na inne budynki. Przeszklenie takie składa się – w zależności od produktu – z jednego lub kilku elementów przepuszczających światło. Specjalistyczne warstwy pomiędzy warstwami szkła hartowanego nadają odporności ogniowej, pod wpływem gorąca tworzy się z nich twarda i wytrzymała warstwa napęczniałej pianki. Substancja ta izoluje przed przedostaniem się ciepła na drugą stronę. Dodatkowo, we wnętrzu profili stosuje się wkład izolacyjny, właściwy dla danej klasy odporności ogniowej. Odporność ogniowa systemu elewacyjnego zależy od sposobu, w jakim są osadzone szyby, rodzaj zastosowanych profili, sposób ich mocowania do stropu i rozstaw pomiędzy punktami mocowania. Także od rodzaju zastosowanego szkła, wielkości tafli i współczynnika kształtu szyb. Badania odporności ogniowej wykonywane są na podstawie próbnych elementów tych fasad [3].
Fasada w systemie profili aluminiowych ma swoje zalety, gdyż aluminium jest lżejsze niż stal. Ponieważ jest także mniej wytrzymałe, zazwyczaj stosowane są dodatkowe konstrukcje nośne fasad do aluminiowych systemów. Mimo że w systemach stalowych zazwyczaj nie jest konieczna dodatkowa konstrukcja nośna elewacji, to system stalowy jest droższy.
Kiedyś chętnie stosowano stal w różnego rodzaju przeszkleniach. Później, gdy wzrosła świadomość ludzi dotycząca izolacyjności termicznej i zaczęła rozwijać się ochrona cieplna budynków, stal została zapomniana. Dziś stal została na nowo odkryta, gdyż wynaleziono rozwiązania, które pozbawiają systemy stalowe linowego mostka termicznego, a są one najmocniejsze ze wzglądu na wytrzymałość materiału i połączenia spawane. Na potrzeby danego projektu istnieją profile o podwyższonej izolacyjności termicznej, z wentylacją obszarów przyszybowych.
Ciekawe rozwiązanie, bo dość nietypowe pod względem konstrukcyjnym przedstawia podwójna fasada Lubelskiego Centrum Konferencyjnego wraz z nowym budynkiem Urzędu Marszałkowskiego (fot. 1), zlokalizowane w ścisłym centrum Lublina, u zbiegu Al. Racławickiej i ul. Grottgera. Budowa nie jest jeszcze ukończona. Zamierzeniem było stworzenie klasycznej w proporcjach i jednocześnie nowoczesnej bryły Centrum Konferencyjnego a także odrębnej i zarazem czytelnie połączonej formy budynku Urzędu. Oba budynki są 9-kondygnacyjne, z czego trzy piętra to kondygnacje podziemne. Pomimo odrębności budynków oddziela je jedynie dylatacja, a łączą ciągi komunikacyjne. Ze względu na usytuowanie Lubelskiego Centrum Konferencyjnego w pobliżu miejskiego Ogrodu Saskiego i sąsiedztwo z planowanym placem Unii Europejskiej naturalnym była chęć integracji wnętrza budynku z otoczeniem, poprzez zastosowanie maksymalnej ilości przeszkleń. Podkreślono przestrzenność budynku łącząc hol i wewnętrzne patio oraz stosując podwójną fasadę. Patrząc z zewnątrz, bryła została przedzielona w jej centralnym miejscu przez elegancką, podwójną fasadę, a zarazem zespolona przez zastosowanie panelu elewacyjnego, przechodzącego do wewnątrz budynku.
Fot. 1. Lubelskie Centrum Konferencyjne wraz z nowym budynkiem Urzędu Marszałkowskiego, 2016 r. Polska. Budynek: centrum konferencyjne, wizualizacje i zdjęcie w trakcie budowy [fot.: i2.minus.com]
Przestrzeń przeszklonego holu zarazem scala i rozdziela budynek. Scala pod względem funkcjonalnym, sprawiając wrażenie, że hol zajmuje całą przestrzeń budynku, a rozdziela – gdy patrzymy z zewnątrz na bryłę budynku przez to, że tafle szklane zajmują bardzo dużą część fasady. Na dachu budynku, w zaokrąglonym narożu, umieszczono restaurację z antresolą i tarasem widokowym, gdzie przeważa użyta stal i szkło urozmaicone nasadzeniami drzew. W narożu holu wewnętrznego umieszczono duże drzewa w donicach oraz bambusy przy schodach do sali konferencyjnej. Dodatkowo wprowadzono na posadzkę elementy trawnika i strumyka ogrodowego. Ma to sprawić wrażenie przebywania w bliskości z przyrodą. W zaokrąglonym, szklanym holu umieszczono ciężką wielką bryłę w formie tuby, zawieszoną na stalowych słupach, mieszczącą sale konferencyjną i salę spotkań. Tuba została wyciągnięta ponad VI kondygnację nawiązując formą do budynku sąsiedniego. Pięciokondygnacyjna fasada podwójna jest zaokrąglona miękko po linii zabudowy. Jest zbudowany z prostych tafli szkła, o module prostokątnym usytuowany horyzontalnie, o połowie wysokości kondygnacji. Pierwsza kondygnacja jest wyjątkowo wyższa i zbudowana z trzech modułów szkła. Obie powłoki zbudowane są z tafli szkła mocowanego za pomocą łączników punktowych, z czego wewnętrzna powłoka ma podwyższone parametry izolacyjne. Łączniki punktowe zamocowano do konstrukcji fasady, która złożona jest z prętowych stężeń połączonych ze stalowymi słupami konstrukcji budynku.
(...)
W tym przypadku podwójna fasada została zrealizowana jako ściana wypełniająca pomiędzy stalowymi słupami konstrukcyjnymi. Na wysokości każdej kondygnacji konstrukcja fasady jest połączona dodatkowym stężeniem wyznaczającym jakby poziom stropu, do którego jednak nie jest mocowana ze względu na to, że sąsiaduje z holem o wysokości równej wysokości fasady. U podstawy fasady znajduje się wlot wentylacyjny w formie kraty, a u jej szczytu wyrzutnia. Fasada jest przykładem nietypowej konstrukcji podwójnej fasady, bez wewnętrznych podziałów.
Budynki zostały posadowione na płycie fundamentowej o dokładnie metrowej grubości. Lokalizacja w rejonie zabudowy śródmiejskiej, z gęstą siatką ulic, wymagała wykonania części podziemnej w wykopie ograniczonym ścianami szczelinowymi kotwionymi do gruntu. Ściany te docelowo są zewnętrznymi ścianami konstrukcyjnymi. Budynki zrealizowano w konstrukcji żelbetowej, monolitycznej. Obciążenia ze stropów na płytę fundamentową przekazywane są poprzez siatkę słupów i ścian. Ściany trzonów komunikacyjnych dodatkowo usztywniają konstrukcję. W obiekcie zaplanowano m.in. instalację kolektorów słonecznych. Natomiast woda opadowa, po oczyszczeniu, będzie wykorzystywana do podlewania zieleni i do spłukiwania toalet [6].
Okazuje się, że szkło może być zamiennikiem pozwalającym uniknąć ciężkich form budynku jak i nieefektownych podziałów stanowiących wydzielenie pożarowe. Szczególnie w budynkach z dużymi powierzchniami strefy pożarowej, np. w teatrach, muzeach lub kinach lub dla uniknięcia wąskich korytarzy biurowych. Szkło pozwala poczuć przestrzeń i zachować orientację w przestrzeni budynku. Największą zaletą szkła dla ochrony ppoż. jest jego niepalność. Akty prawne [1] wymagają aby stosować materiały, które są co najmniej trudno zapalne, nie rozprzestrzeniają ognia oraz nie wydzielają substancji toksycznych pod wpływem wysokich temperatur. Przede wszystkim szkło staje się świetnym materiałem nadającym obiektowi estetycznego wyglądu i nasłoneczniając jego przestrzeń wewnętrzną. Do niedawna drzwi przeciwpożarowe kojarzyły się głównie z masywnymi, stalowymi skrzydłami. Taki model drzwi jest zdecydowanie tańszy, jednak dla naszego społeczeństwa coraz częściej wrażenia estetyczne są równie ważne, jak użyteczność i funkcjonalność. Dlatego nowoczesne drzwi ppoż. trudno teraz odróżnić – bez obowiązkowych oznaczeń – od dodatkowego wejścia do budynku.
Fot. 1a. Lubelskie Centrum Konferencyjne wraz z nowym budynkiem Urzędu Marszałkowskiego (2016). Budynek: centrum konferencyjne. Zdjęcia wykonano tuż po usunięciu ogrodzeń tymczasowych [fot.: K. Szmuryło]
Z powodu powstawania większych budynków i rosnących wymagań bezpieczeństwa, drogi i wydzielenia ppoż. będą miały coraz większy udział w powierzchni budynku. Wynika z tego, że trzeba znać podstawy ochrony przeciwpożarowej by zaprojektować lepszy budynek, a i to w zasadzie nie wszystko, ponieważ jeszcze ważniejsze jest, aby od początku projektowania współpracować z inżynierem specjalizującym się w tej dziedzinie. Standardem na arenie międzynarodowej jest fakt opracowywania filozofii ochrony ppoż. dla danego obiektu na wstępnym poziomie koncepcji architektonicznej, wraz z obecnym na tym etapie inżynierem w zakresie bezpieczeństwa pożarowego lub rzeczoznawcy ds. zabezpieczeń ppoż. [5]. Wszystko po to, aby budynek i jego poszczególne elementy były zaplanowane użytecznie i pięknie dla codziennej eksploatacji i aby spełniały swoją funkcję w razie pożaru.
Zagrożeniem dla ludzi przebywających wewnątrz budynku jest szczególnie dym, a nie tylko ogień, jak mogłoby się wydawać. Dym podczas pożaru szybko się rozprzestrzenia i jest szkodliwy – może doprowadzić do zatrucia, utraty przytomności lub śmierci. Dużym problemem jest utrata widzialności, co prowadzi do spowolnienia ewakuacji i akcji ratowniczej.
Fasada podwójna budynku wielokondygnacyjnego powinna mieć klasę odporności ogniowej jak dla ścian zewnętrznych budynku i być wykonana z materiałów niepalnych. Szkło jako materiał niepalny jest świetnym materiałem budowlanym spełniającym wymagania zawarte w Rozporządzeniu Ministra Infrastruktury [1]. Obecnie jesteśmy w stanie wyprodukować szkło ppoż. o dużej odporności mechanicznej i o odporności ogniowej sięgającej 15, 30 i 60 minut, a w przypadku niektórych szyb wielowarstwowych nawet 120 minut.
Wymagane oddzielenia poziome kondygnacji o wysięgu co najmnej 50 cm przejmuje przestrzeń międzypowłokowa w fasadzie korytarzowej. Natomiast w faadzie wielopoziomowej powinny być pasy międzykondygnacyjne o wysokości co najmniej 80 cm. Przy obciążeniu ogniowym powyżej 1000 MJ/m2 wysięg powinien mieć co najmniej 80 cm, a wymiar pionowy pasa międzykondygnacyjnego co najmniej 120 cm. Fasada podwójna pozwala zapewnić jednolitą bryłę nie tylko z zewnątrz, ale również we wnętrzu budynku. Pozwala na integrację wnętrza i zewnętrza, polegającą na wywołaniu wrażenia ogromnej przestrzeni w pomieszczeniach dzięki równomiernemu oświetleniu naturalnym.
Podczas pożaru największym zagrożeniem dla fasady jest jej zawalanie się i odcięcie drogi ewakuacyjnej, nagromadzenie toksycznego dymu i powstanie wysokiej temperatury w budynku. Ściana zewnętrzna ma za zadanie odcięcie rozprzestrzeniania się pożaru na sąsiednie budynki lub też zapobiegnie przenoszeniu pożaru z innego budynku. Ten warunek może być spełniony poprzez zachowanie odpowiednich odległości pomiędzy budynkami, zawartych między 8, 15 lub 20 m w zależności od rodzaju budynku i gęstości obciążenia ogniowego. W zabudowie śródmiejskiej przestrzeganie tej zasady jest utrudnione, ze względu na zagęszczenie zabudowy. Wtedy ściany zewnętrzne powinny spełniać funkcję, jak dla przegrody oddzielenia przeciwpożarowego. Tutaj odporność ogniową określa się, jak dla pełnej przegrody a nie tylko dla pasa międzykondygnacyjnego. W przypadku rozbudowy budynku trzeba koniecznie mieć na uwadze, że ścianę oddzielenia przeciwpożarowego należy wysunąć 30 cm poza lico ściany zewnętrznej budynku lub na całej wysokości ściany zewnętrznej. Mocowania do konstrukcji budynku powinny być tak zaplanowane ale uniemożliwić ich odpadanie w czasie nie krótszym niż wymagany w klasie odporności pożarowej ściany zewnętrznej [4].
Oznaczenie EI określa materiały zapewniające szczelność i izolacyjność ogniową, przede wszystkim dotyczy to przegród pionowych, tj. fasad, ścian wewnętrznych, obudowy dróg ewakuacyjnych, przeszklenia w drzwiach. Szkło jest tutaj materiałem o najszerszym zastosowaniu, ze względu na to że zapewnia skuteczną ochronę, jednak jest materiałem najdroższym z dostępnych. Odporność ogniowa materiału musi być potwierdzona certyfikatem i aprobatą techniczną. Mamy wtedy pełną gwarancję odpowiedniej ochrony. Dokument jest potwierdzeniem, że dany materiał został przebadany zgodnie z obowiązującymi normami. Data ważności badań nie powinna upłynąć przed odbiorem budynku do eksploatacji.
W Centrum Handlowym Arkady Wrocławskie (fot. 2) zastosowano fasadę podwójną, głównie dla podkreślenia prestiżu samego centrum handlowego. Bryła budynku wypełnia w całości kwartał zabudowy. Arkady zlokalizowano w atrakcyjnym miejscu: blisko centrum, na zakończeniu ulicy Świdnickiej, będącej najważniejszą osią urbanistyczną śródmieścia. W skład brył kompleksu wchodzą galerie handlowe, restauracje, kino i parking, natomiast w najwyższej, 13-piętrowej części zaplanowano przestrzenie biurowe. Ciekawostką części rozrywkowej jest akwarium mieszczące 120 000 litrów wody, w którym pływają m.in. rekiny, a największa szyba zbiornika waży 5 ton.
Fot. 2. Centrum Handlowe Arkady Wrocławskie, 2007 r. Polska. Budynek: centrum handlowe. [fot.: scyscrapercity.com, biurowiec.arkady.wroclawskie.pl]
Na południowej elewacji 13-kondygnacyjnej części biurowej budynku zrealizowano podwójną fasadę o wysokości 11 kondygnacji i długości ok. 42 m. Tu podwójna elewacja została przewidziana już na etapie wczesnej koncepcji projektowej. Głównym celem było zapewnienie właściwego doświetlenia biurowca i właściwej izolacyjności akustycznej od ruchu ulicznego, będącego w tym rejonie jednym z bardziej natężonych w mieście. W pierwszej koncepcji chciano zastosować fasadę w systemie ściany osłonowej. Otwory wentylacyjne miały wentylować przestrzeń pomiędzy powłokami na wysokości dwóch kondygnacji. Z powodów m.in. wytycznych ochrony przeciwpożarowej, fasada jest wentylowana na wysokości jednej kondygnacji. Polskie przepisy przeciwpożarowe uniemożliwiały wykonanie takiej elewacji jako jednego ciągu wentylacyjnego biegnącego przez całą wysokość budynku. Dojście do efektu końcowego wymagało współpracy pomiędzy specjalistycznym biurem projektowania fasad, w ścisłej współpracy z architektami i dostawcami systemów aluminiowych oraz dostawcami szkła. W biurowcu Arkad zastosowano korytarzową fasadę podwójną. Transparentna elewacja nadaje lekkości bryle biurowca, dodatkowo podkreśla to umiejscowienie fasady, jakby była delikatnie przymocowana do stabilnej bryły budynku. Stojąc przed budynkiem widzimy wejścia znajdujące się w podcieniu budynku, z falującą fasadą nad nami. Na powłoce zewnętrznej widoczne są systemy żaluzji i klap wentylacyjnych. Największą zaletą żaluzji montowanych pomiędzy powłokami jest fakt ich łatwego czyszczenia i konserwacji. Szerokość lamelek wynosząca 80 mm i sterowanie nimi z pomieszczeń, pozwalają użytkownikom na regulację oświetlenia, w zależności od potrzeb.
Szklenie pomiędzy kondygnacjami zostało podzielone w połowie, na dwa moduły szkła o wymiarach ok. 1200×1610 mm. Zastosowano tafle szkła mocowane na wspornikach stalowych w systemie strukturalnym. Ograniczono w ten sposób wielkość tafli, ale spowodowano ograniczenie widoczności ze względu na dziesięciomilimetrowy rygiel na wysokości oczu. Natomiast efekt falującej fasady, złożonej z prostych odcinków szkła, widocznej od zewnątrz znacznie się poprawił. Przestrzeń pomiędzy powłokami jest naturalnie wentylowana. Podział poziomy pomiędzy powłokami, dzieli wnętrze fasady na niezależne segmenty i zarazem oddzielne kanały powietrzne. Wloty i wyloty powietrza znajdują się na każdym podziale poziomym, a wymiana powietrza odbywa się przez otwory wentylacyjne, pełniące naprzemienne funkcję czerpni i wyrzutni. Na wewnętrznej powłoce użyto typowej konstrukcji słupowo-ryglowej o funkcji termoizolacyjnej, mocowanej między stropami i szkleniem na całą jej wysokość, z co drugim modułem okien uchylnych. Opcja ich otwierania dostępna jest wyłącznie dla konserwatorów fasady, którzy posługują się specjalnym kluczem, użytkownicy mogą skrzydło tylko uchylić. Przestrzeń pomiędzy powłokami wynosi 65 cm. Komunikacja i swobodny przepływ powietrza pomiędzy czerpnią a wyrzutnią zapewnia zastosowana krata pomostowa. Pofałdowanie elewacji, rozwiązano przy pomocy płaskich tafli szkła ułożonych pod różnymi kątami. Moduł pionowy jest stały i wynosi 3230 mm dla szklenia i 610 mm dla wlotów wentylacyjnych. Moduły poziome mają różne szerokości zbliżone do 1200 mm, tak aby krzywoliniowa geometria elewacji była zachowana i wyglądała estetycznie. W tym przypadku geometria fasady uniemożliwiła wcześniejsze przygotowanie modułów prefabrykowanych.
Grawitacyjny obieg powietrza rozwiązano poprzez wykorzystanie odpowiednio ukształtowanej blachy wlotów i wylotów. Montowana w odpowiednich polach fasady, określa funkcję danego otworu wentylacyjnego. W ten sposób czerpnie wentylują partie fasady znajdujące się powyżej, a wyrzutnie partie znajdujące się poniżej danego pasa otworów. Naprzemienne zlokalizowanie otworów pozwoliło uniknąć mieszania się powietrza świeżego ze zużytym i ułatwiło konstrukcję tego rozwiązania. Dodatkowo wentylacja fasady umożliwia zarówno odprowadzenie ciepła z przestrzeni pomiędzy powłokami, jak i swobodną migrację pary wodnej. Fasada jest naturalnie wentylowana, ale nie została połączona z klimatyzacyją budynku. Użytkownik uchylając okno zaburza pracę klimatyzacji.
Wykorzystanie podwójnej fasady podnosi izolacyjność akustyczną szklanych elewacji. Jednak użytkownicy obiektów o wentylowanych fasadach zgłaszali uwagi dotyczące wydzielenia akustycznego poszczególnych pomieszczeń, znajdujących się na tej samej kondygnacji. Przy uchylonych oknach wewnętrznego przeszklenia hałas z pomieszczeń sąsiadujących jest słyszalny. Jest to problem spotykany w realizacjach, należałoby rozszerzyć poszukiwania rozwiązania w tej problematyce. W fasadzie biurowca Arkad zastosowano pionowe podziały pomiędzy powłokami, zgodnie z podziałem pomieszczeń w biurowcu. Zastosowano szklane drzwi z hartowanej tafli grubości 8 mm. Pozwoliło to ograniczyć gwałtowne przeciągi, wyraźnie wyczuwalne w korytarzu wentylacyjnym przed ich montażem. To pokazuje, że przestrzeń pomiędzy powłokami powinna być dzielona na mniejsze odcinki.
W nocy budynek podświetlony jest pomiędzy powłokami, podkreślając krzywoliniową geometrię obiektu i iluminując od góry poszczególne moduły elewacji. Sztuczne światło inaczej załamuje się na lamelkach żaluzji, inaczej w miejscach, gdzie zostały one podciągnięte. Podświetlenie podkreśla formę architektury budynku [5].
mgr inż. arch. Katarzyna Szmuryło
Bibliografia:
[1] Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie Dz. U. z 2002 r. Nr 75 poz. 690 (z późniejszymi zmianami);
[2] Heim D.: Optymalizacja fasad podwójnych pod kątem oszczędności energii i jakości środowiska wewnętrznego. Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej – monografia Katedry Procesów Cieplnych i Dyfuzyjnych, Łódź 2013;
[3] Sędłak B.: Aluminiowe przegrody ppoż. gwarancją bezpieczeństwa, w: Przegrody przeszklone w ochronie przeciwpożarowej II. Wydanie specjalne „Świata Szkła”, sierpień 2014;
[4] Laskowska Z.: Wymagania w zakresie bezpieczeństwa pożarowego ścian osłonowych kurtynowych, w: Przegrody przeszklone w ochronie przeciwpożarowej II. Wydanie specjalne „Świata Szkła”, sierpień 2014;
[5] Kopciński R.: Szkło oraz wyroby ze szkła jako narzędzie w ochronie przeciwpożarowej budynków, w: Przegrody przeszklone w ochronie przeciwpożarowej II. Wydanie specjalne „Świata Szkła”, sierpień 2014;
[5] Brzezicki M.: Podwójna fasada w centrum handlowym arkady wrocławskie. „Świat Szkła”, 04/2008;
[6] www.lubelskie.pl
Całość artykułu w wydaniu drukowanym i elektronicznym
Inne artykuły o podobnej tematyce patrz Serwisy Tematyczne
Więcej informacji: Świat Szkła 11/2015