Elewacje metalowo-szklane są jedną z dynamiczniej rozwijających się gałęzi przemysłu budowlanego. Decydujący wpływ na szybkości rozwoju struktur elewacyjnych mają rosnące wymagania inwestorów, postęp w zakresie inżynierii materiałowej i rozwój przemysłu związanego z produkcją oraz przetwarzaniem struktur elewacyjnych. Współczesne rozwiązania ścian metalowo-szklanych charakteryzują się wysokimi parametrami izolacyjności termicznej związanej z dobrymi parametrami pakietów szybowych, stosowaniem profili ciepłych (izolowanych termicznie) oraz stosowaniem w szerszym zakresie rozwiązań ścian elementowych.
Obecnie każdy budynek wysoki lub wysokościowy posiada w zakresie swoich rozwiązań technicznych elementy metalowo-szklanych struktur elewacyjnych. Ściany metalowo-szklane, ze względu na swą powierzchnię zewnętrzną w stosunku do pozostałych części budynku, są decydującym elementem przy obliczaniu parametrów bilansu energetycznego budynku i wyznaczaniu zapotrzebowania na energię służącą do jego ogrzania zimą i schłodzenia latem.
Aktualną podstawą do projektowania ścian osłonowych jest norma PN-EN 13830:2015, zawierająca szereg kryteriów, które należy spełnić w celu zapewnienia właściwych parametrów dobieranych rozwiązań ścian metalowo-szklanych. Ważnym wymaganiem jest zapewnienie wewnątrz pomieszczenia odpowiednich warunków, adekwatnych do przeznaczenia budynku. Poniżej wymieniono wymagania, które sprawdzane są przy ocenie fasad metalowo-szklanych:
Szeroko rozumiana termika ścian elewacyjnych wśród wymienionych kryteriów pełni rolę dominującą. Ściany elewacyjne odpowiadają za utratę nawet 55-65% ciepła w stosunku do pozostałych elementów budynku, tj. dachu, posadzek parteru i mostków termicznych. Zastosowanie dobrego jakościowo szkła pozwala zmniejszyć ten udział o ponad połowę, a same mostki termiczne w całości strat ciepła elewacji mieszczą się w przedziale 3-10%.
Jednak nie sama ilość ciepła tracona w wyniku występowania mostków termicznych jest czynnikiem zaprzątającym uwagę projektantów i wykonawców fasad a samo ich występowanie i niekorzystne zjawiska, jakie wywołują podczas użytkowania obiektów. Występowanie mostków termicznych ściśle związane jest z rodzajami konstrukcji metalowo-szklanych fasad, technologią ich wykonywania i scalania na budowie.
Podstawowym rodzajem systemu metalowo-szklanego jest konstrukcja słupowo- ryglowa, zakotwiona do konstrukcji nośnej budynku. Cechą charakterystyczną ściany osłonowej jest sposób przenoszenia obciążenia, ponieważ konstrukcja projektowana jest jedynie na obciążenie od ciężaru własnego oraz obciążenia zewnętrzne, takie jak obciążenie ciśnieniem od działania wiatru. Ze względu na wrażliwość na odkształcenia oraz stosunkowo niewielką nośność elementów fasady metalowo-szklanej niedopuszczalne jest przekazywanie obciążeń z konstrukcji nośnej obiektu na konstrukcję fasady. Do podstawowych typów systemów możemy zaliczyć:
- Ścianę słupowo-ryglową ze szkleniem strukturalnym (rys.3), pozwalającym na „ukrycie” elementów fasady od strony zewnętrznej, dzięki czemu projektowane są efektowne rozwiązanie architektoniczne. Uzyskuje się to dzięki rezygnacji z listew dociskowych i maskujących. W tym typie konstrukcji należy zwrócić szczególną uwagę na odpowiednio dobrane uszczelki, które powinny zapewnić odporność termiczną na przewodzenia ciepła oraz uzyskanie wyższej klasy szczelności na przepuszczalność powietrza i wodoszczelność. Na ten typ konstrukcji fasady składa się:
1) słupek,
2) tafle szklane,
3) uszczelka EPDM,
4) rygiel,
5) element mocujący.
Definicja mostka termicznego w ustroju konstrukcyjnym elewacji
Zgodnie z definicją zawartą w EN ISO 10211: 2007, mostkiem termicznym nazywamy część obudowy budynku, gdzie jednolity opór cieplny jest znacząco zmieniony w wyniku całkowitej lub częściowej penetracji obudowy budynku przez materiały o różnym wskaźniku przewodzenia ciepła i/lub zmiany grubości struktury, i/lub różnicy między wewnętrznymi i zewnętrznymi polami powierzchni, jakie występują przy połączeniu ściana-podłoga-sufit. Wyróżnić możemy dwa rodzaje mostków termicznych. Pierwszy z nich to mostek cieplny liniowy, który posiada jednolity przekrój poprzeczny wzdłuż jednej z trzech osi prostopadłych. Natomiast drugim rodzajem jest mostek cieplny punktowy, który charakteryzuje się lokalnym, punktowym współczynnikiem przenikania ciepła.
Współczynnik przenikania ciepła U definiuje ilość energii w jednostce czasu, która przenika przez powierzchnię 1m2, przy różnicy temperatur 1K (1°C) po obu stronach rozpatrywanej przegrody. Wzór ogólny opisujący współczynnik U (1):
Gdzie:
Rt – opór cieplny warstwy materiału;
Podstawowy wzór opisujący opór cieplny Rt (2), jaki stawia warstwy materiału przemieszczającemu się ciepłu przez nią opisany jest następująco:
Gdzie:
λ – obliczeniowy współczynnik przewodzenia ciepła[W/(m·K)]; d – grubość warstwy materiału [m];
Natomiast współczynnik przewodzenia ciepła λ wskazuje ilość ciepła przepływającego przez sześcian materiału o boku 1 m, w czasie 1 s, przy różnicy temperatur między jego powierzchniami 1 K. Materiały o gorszych właściwościach termicznych charakteryzują się większą wartością współczynnika.
Na rys. 4. pokazano przekrój przez typową fasadę ciepło-zimną wraz z wymienionymi wartościami współczynnika dla charakterystycznych elementów składowych systemu.
Rys. 4. Przekrój przez słupek ściany ciepło-zimnej
Pokazany na rys. 4 przekrój przez typowy fragment fasady z elementami nieprzeziernymi pokazuje, jak wiele elementów składowych zawiera rozwiązanie fasady oraz jak różne rodzaje materiałów współpracują ze sobą dla zapewnienia właściwych parametrów technicznych elewacji.
Wytyczne do projektowania systemu ze względów termicznych
Rozporządzenie Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie zawiera graniczne wartości współczynnika U, które projektowany system powinien zapewniać. Warto zauważyć, że wymagania stawiane systemom metalowo-szklanym są coraz bardziej restrykcyjne. Wymagane wartości współczynnika przenikania ciepła przedstawiono w Tab. 1.
Tab. 1. Wytyczne dotyczące przyjmowanych granicznych wartości współczynnika ciepła U
Współczynnik przenikania ciepła dla fasady w przypadku współpracy wielu elementów o różnych charakterystykach termicznych i materiałowych wymaga odpowiedniego podejścia obliczeniowego. Szczegółowe wytyczne dotyczące sposobu obliczeń zawarto w normie PN-EN ISO 12631 Cieplne właściwości użytkowe ścian osłonowych, Obliczanie współczynnika przenikania ciepła, która podaje dwie metody wyliczenia współczynnika U.
Pierwszą z metod jest ocena zbiorcza. Ocena zbiorcza polega na obliczeniach komputerowych, dotyczących przepływu ciepła przez konstrukcję. Metoda ta może być używana dla każdego rodzaju ścian osłonowych. Wartość strumienia ciepła oblicza się modelując każde połączenie cieplne między dwoma elementami wypełniającymi. Drugim sposobem wyznaczenia współczynnika U jest metoda składnikowa. Sposób liczenia polega na podziale elewacji na poszczególne elementy o różnych właściwościach wraz z odpowiadającymi im polami powierzchni. Wyróżnić możemy takie składowe elementy fasady jak słupki, rygle, tafle szklane oraz panele nieprzezierne. Metoda przeznaczona jest dla systemów łączonych w całości. Wartość współczynnika przenikania ciepła U obliczmy na podstawie wzoru (3):
Gdzie: Ug, Up – współczynnik przenikania ciepła oszklenia i paneli; Uf, Um, Ut – współczynnik przenikania ciepła ram, słupków okiennych i naświetli drzwiowych; Ψf,g , Ψm,g , Ψt,g , Ψp – liniowe współczynniki przenikania ciepła spowodowane łączeniem efektów cieplnych elementu szklącego lub panelu i ramy, lub słupka okiennego, lub naświetla drzwiowego; Ψm,f , Ψt,f – liniowe współczynniki przenikania ciepła spowodowane połączonymi efektami cieplnymi rama – słupek okienny, rama – naświetle drzwiowe; Acw – pole powierzchni ściany osłonowej;
Temperatura powietrza wewnątrz budynku
Połączenia elementów fasad w narożach, gniazda konstrukcyjne oparć ścian na krawędziach stropów oraz detale okapowe lub przypodłogowe, biorąc pod uwagę ich skomplikowanie, mogą stać się miejscem występowania mostków termicznych. Prowadzi to do niekontrolowanej emisji ciepła, co jest niezgodne z Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Według rozporządzenia pomieszczenia i stanowiska pracy powinny być zabezpieczone przed niekontrolowaną emisją ciepła, co narzuca wymagania dla fasad i okien, jako elementów najbardziej wrażliwych na występowanie mostków termicznych w ścianach zewnętrznych budynków.
W pomieszczeniach przeznaczonych do pracy należy utrzymywać odpowiednią temperaturę zgodną z przeznaczeniem, dlatego też wyróżniamy następujące kryteria:
- w pomieszczeniach przeznaczonych do wykonywania pracy fizycznej temperatura powinna być zapewniona na poziomie 14°C (z wyjątkiem szczególnych odstępstw uzależnionych od wymagań miejsca pracy);
- w pomieszczeniach biurowych oraz miejscach wykonywania lekkiej pracy fizycznej temperatura minimalna powinna wynosić 18°C;
Temperatura pomieszczeń mieszkalnych przyjmowaną jest w zależności od wartości obliczeniowych założonych przy obliczaniu mocy cieplnej. Szczegóły zostały określone w Rozporządzeniu w sprawie warunków, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie. Wartości wymaganych temperatur obliczeniowych zamieszczono poniżej w Tab. 2.
Temperatura powietrza na zewnątrz budynku
Temperatura na zewnątrz obiektu zależy od lokalizacji budynku oraz wysokości względnej i bezwzględnej obiektu. Przy obliczaniu ryzyka kondensacji pary wodnej na konstrukcji elewacji należy stosować średnie miesięczne wartości temperatury powietrza. W elementach o niskiej bezwładności cieplnej, takich jak okna i ich ramy, średnią miesięczną temperaturę zewnętrzną należy przyjąć według statystycznych danych klimatycznych do obliczeń energetycznych budynków, dla stacji meteorologicznej znajdującej się najbliżej względem lokalizacji budynku.
Wilgotność powietrza
Kondensacja pary wodnej na powierzchni a w konsekwencji zawilgocenie elementów, może doprowadzić do niszczenia konstrukcji fasady, a także materiałów wykończeniowych bezpośrednio sąsiadujących z systemem (np. tynki). W systemach metalowo-szklanych charakteryzujących się niską bezwładnością cieplną, problem wykraplania się pary wodnej jest zjawiskiem dość powszechnym. Może to być w ograniczonym stopniu akceptowane w przypadku powierzchni nieabsorbujących wilgoci oraz przy braku negatywnego wpływu na materiały wykończenia.
Zgodnie z aktualnymi normami i wytycznymi projektowania, elementy należy projektować tak, aby zawsze spełniony był warunek:
Czynnik temperatury na powierzchni wewnętrznej wyrażony jest różnicą między temperaturą powierzchni wewnętrznej i temperaturą powietrza zewnętrznego, podzieloną przez różnicę między wewnętrzną temperaturą działania i temperaturą powietrza zewnętrznego (5).
Gdzie:
Θsi – temperatura powierzchni wewnętrznej [°C];
Θi – temperatura powietrza wewnątrz pomieszczenia [°C];
Θe – temperatura powietrza na zewnątrz budynku [°C].
Wartością, do której przyrównujemy obliczony współczynnik ƒRsi w warunku (4) jest minimalny dopuszczalny czynnik temperatury na powierzchni wewnętrznej ƒRsi, min, który określono następującym wzorem:
Gdzie:
Θsi, min – minimalna dopuszczalna temperatura powierzchni określona na podstawie dopuszczalnej wilgotności w stanie nasycenia [°C];
Θi – temperatura powietrza wewnątrz pomieszczenia zgodna z wytycznymi Rozporządzenia [4][°C];
Θe – temperatura powietrza na zewnątrz budynku [°C].
W budynkach z wykorzystywaną klimatyzacją, gdzie temperatura wewnętrzna utrzymywana jest na poziomie 20°C dla wilgotności względnej 0,55, zlokalizowanych w Warszawie, wartość ƒRsi, min = 0,72.
Dla elementów o niskiej bezwładności cieplnej wilgotność względna może maksymalnie przyjmować wartość 1.
W wyniku zwiększonej gęstości strumienia cieplnego przenikającego przez przegrodę, powstałego na skutek różnicy temperatur na zewnątrz i wewnątrz budynku, dochodzi do zwiększonej, niekontrolowanej utraty ciepła i powstania mostka termicznego. Poprawne przyjęcie grubości materiałów oraz prawidłowe zaprojektowanie i wykonanie połączeń pozwala na odpowiednie rozłożenie różnicy temperatur w ścianie. Przykład prawidłowo zaprojektowanego systemu widoczny jest na rys. 5. i rys. 7. Pozwala to na zapobiegnięcie wykraplaniu się pary wodnej w przypadku osiągnięcia temperatury punktu rosy.
Rys. 5. Rozkład temperatur w prawidłowo zaprojektowanym systemie, ze wskazaniem najbardziej wrażliwych miejsc, przez które następuje zwiększony przepływ ciepła
Rys. 7. Profile aluminiowe izolowane termicznie poprzez wykorzystanie wewnętrznych wkładek
Wykraplanie wody prowadzi do degradacji elementów fasady (w szczególności uszczelek i izolatorów), co w konsekwencji prowadzi do szybszego zużycia się całej konstrukcji.
Zawilgocenie elementów żelbetowych, jak i konstrukcji stopowej przyspiesza proces korozji tych elementów.
W konstrukcji ściany osłonowej mostki termiczne mogą wystąpić w:
- elementach metalowych konstrukcji nośnej elewacji,
- taflach szklanych,
- uszczelkach.
Mostki termiczne konstrukcji metalowej fasad
Częstym problemem jest wykorzystywanie profili o zbyt dużym współczynniku przenikania ciepła U, słabo zabezpieczonych przed działaniem większych różnic temperatur. Przykład nieprawidłowo dobranych elementów pod względem termicznym widzimy na rys. 6. W polskim klimacie zlecane jest stosowanie profili z wkładką izolującą, która umożliwia wykonanie systemu fasady o wysokiej izolacyjności termicznej. Na zdjęciu (rys. 7) przedstawiono konstrukcje z wykorzystaniem dwóch rodzajów wypełnienia. Pierwszym są wkłady EPS, które pozwalają osiągnąć współczynnik 0,8 W/(m2K), natomiast drugi to wkład izolacyjny AERO, dzięki któremu współczynnik przenikania dla okna przyjmuje wartość 0,76 W/(m2K).
Rys. 6. Zdjęcie wykonane kamerą termowizyjną ukazujące wartości temperatur elementów wewnątrz pomieszczenia. Zbyt niska wartość temperatury okucia doprowadzała do skraplania się pary wodnej
Lokalnie wykonane otwory w konstrukcji aluminiowej pozostawione bez zabezpieczenia umożliwiają swobodny przepływ powietrza, co może doprowadzić do schłodzenia oraz kondensacji pary wodnej wewnątrz elementu. Wiercenia nie mają większego wpływu na właściwości mechaniczne profili i struktury elewacji, jednak ze względu na możliwość generowania zawilgocenia tego rodzaju prace są błędem wykonawczym.
Brak zabezpieczeń wraz z wpływem wymienionych błędów może skutkować degradacją warstw wykończeniowych ściany. Niepożądane działanie skroplonej wody widzimy na rys. 9.
Rys. 9. Zniszczone połączenie konstrukcji elewacji ze ścianą budynku na skutek skraplania się wody
Stosowane na rynku profile bez wkładek termicznych w typowych systemach słupowo-ryglowych (rys. 1), charakteryzują się współczynnikiem przenikana ciepła na poziomie U=1,2 W/(m²K). W systemach o zwiększonej izolacyjności, wykorzystywanych w budynkach energooszczędnych, współczynnik przenikania ciepła profili izolowanych termicznie wynosi nawet Uf= 0,55 W/(m²K).
Mostki termiczne tafli szklanych
Niewłaściwy dobór szyb ze względu na zbyt duży współczynnik przenikania ciepła U, prowadzi do wykraplania się wody na wewnętrznej powierzchni pakietu szybowego. Kryterium mającym wpływ na poprawność rozwiązania jest zarówno prawidłowo dobrana grubość oszklenia, jak również ilość tafli szkła w szybie zespolonej. Istotnym czynnikiem jest również rodzaj gazu szlachetnego wewnątrz przestrzeni międzyszybowej. Na rys. 10. przedstawiono schemat przepływu ciepła w systemie z jedną taflą oraz systemie zespolonym z wykorzystaniem dwóch tafli.
Rys. 10. Schematy strat ciepła w systemie z pojedynczą szybą oraz systemie zespolonym z wykorzystaniem dwóch tafli
Obecnie na rynku dostępne szyby zespolone mają współczynnik przenikana ciepła w zakresie od U=2,7 W/(m²K) do U=0,60 W/(m²K) w systemach o zwiększonej izolacyjności. Przykładowe dane zamieszczono w tab. 3.
Tab. 3. Dane jednego z producentów pakietów szybowych dotyczące współczynnika przenikania ciepła dla powszechnie stosowanych zestawów tafli szklanych
Liniowe mostki termiczne w obrębie uszczelek
Zbyt mały przekrój uszczelki lub niedokładne ułożenie w elemencie (rys. 12) będzie prowadził do miejscowego, zwiększonego przepływu ciepła, a tym samym do miejscowego schłodzenia elementu. Natomiast brak uszczelek widoczny na rys. 11 umożliwia swobodny przepływ powietrza, który skutkuje skraplaniem wody na powierzchniach wewnętrznych profili ustroju fasady.
Rys. 11. Widok elewacji w obiekcie użytkowanym, brak uszczelki pionowej
Rys. 12. Widok elewacji w obiekcie użytkowanym, zbyt długa pozioma uszczelka przylegająca niepoprawnie, umożliwiająca swobodny przepływ powietrza
Podsumowanie
Systemy metalowo-szklane z każdym rokiem dostępne są o lepszych parametrach termicznych, jednak wciąż w budynkach pojawia się problem związany z prawidłową izolacyjnością przegród. Artykuł zawiera zagadnienia, które projektanci i nadzór budowy powinni wziąć pod uwagę podczas realizacji konstrukcji metalowo-szklanych fasad. Problemy z mostkami termicznymi, a w konsekwencji najczęściej z lokalnymi zawilgoceniami prowadzą do szybszego zużycia elementów fasady oraz mogą być przyczyną zniszczenia warstw wykończeniowych i korozji elementów budynku. Powyższe przykłady niedopatrzeń są trudne do skorygowania na etapie eksploatacji, gdyż najczęściej wiążą się z wymianą elementów lub wprowadzeniem dodatkowych elementów grzewczych. Właściwe projektowanie oraz odpowiedni nadzór na etapie montażu pozwala na uniknięcie większości z wymienionych powyżej problemów. Również regularne przeglądy techniczne pozwalają na utrzymanie elementów fasady w odpowiednim stanie, zapobiegając przedwczesnym zużyciom materiałów w ścianach elewacyjnych. Sam udział strat energetycznych budynku poprzez występujące mostki termiczne nie jest tak istotny, jak degradacja konstrukcji i elementów budynku spowodowana wykraplaniem się wilgoci z niewłaściwie wykonanych detali konstrukcyjnych fasady. Osoby realizujące konstrukcje metalowo-szklane na obiektach zapominają również o konieczności doprowadzenia do struktury metalowo-szklanej odpowiedniej ilości energii cieplnej z wnętrza budynku, w celu zachowania prawidłowych proporcji i właściwego rozkładu temperatur w przestrzeni elewacji. Zabudowy, przesłonięcia i izolowanie profili metalowych elewacji od wewnątrz np. ściankami kolankowymi, ściankami działowymi i osłonami z płyt G-K zawsze będzie powodowało wyziębianie metalowej struktury elewacji i w konsekwencji tworzenie mostków termicznych, których efekty destrukcyjnej działalności uwidaczniane są po 3-4 latach użytkowania obiektu. Koszty napraw tego rodzaju błędów wiążą się z wyłączeniami lokali z użytkowania, przebudowami ścian osłonowych i zmianami w obrębie budynku. Są to błędy bardzo kosztochłonne i czasochłonne dla inwestorów oraz stron procesu realizacji inwestycji.
inż. Katarzyna Kosieradzka
dr inż. Maciej Cwyl
1. PN-EN 13830:2015 Ściany osłonowe Norma wyrobu.
2. PN-EN ISO 13788:2003 Cieplno-wilgotnościowe właściwości komponentów budowlanych i elementów budynku. Temperatura powierzchni wewnętrznej konieczna do uniknięcia krytycznej wilgotności powierzchni i kondensacja między-warstwowa. Metody obliczania.
3. EN ISO 0211:2008 Mostki cieplne w budynkach. Strumienie ciepła i temperatury powierzchni. Obliczenia szczegółowe.
4. PN-EN ISO 12631 Cieplne właściwości użytkowe ścian osłonowych. Obliczanie współczynnika przenikania ciepła.
5. R ozporządzenie Ministra Infrastruktury i Rozwoju z dnia 17 lipca 2015 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie.
6. R ozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (DzU z 2000 r. nr 106, poz. 1126, z późn. zm.).
7. Cwyl M.: Rozwój konstrukcji powłokowych fasad metalowo-szklanych. „Świat Szkła”, nr 1 (159) styczeń 2012.
8. Cwyl M.: Podstawowe wymagania normowe współczesnych ścian metalowo-szklanych. „Inżynieria i Budownictwo”, nr 6/2013.
9. Wesołowska M., Szczepaniak P.: Nowe wymagania w ocenie wilgotnościowej przegród, „Izolacje” nr 3/2009.
10. ALUPROF SA: Aluminium − przyjaciel architekta. Dlaczego architekci wybierają okna aluminiowe?, muratorplus.pl 31/05/2016.
11. Pilkington: Szyby zespolone, Broszura 2010