Przegrody zewnętrzne budynku muszą być podatne na zmiany i docelowo być sterowalne, aby móc reagować na zmieniające się warunki klimatu. Fasady zmieniają swoją rolę jako wielofunkcyjna struktura, pośrednicząca między wnętrzem a zewnętrzem, zaspokajająca potrzeby użytkowników o komfortowych pomieszczeniach. Budynki są coraz nowocześniejsze, a tym samym coraz bardziej zaawansowane technologicznie. Obecnie pracuje się również nad tym, aby budynki były jednocześnie tanie w użytkowaniu. Co nie oznacza, że są zbudowane z tanich materiałów. Przez zastosowanie systemów produkujących energię, możliwe jest zbilansowanie zapotrzebowania energetycznego budynku, a tym samym zmniejszenie jego kosztów utrzymania na lata.
W tradycyjnym budownictwie, aby uzyskać komfortowe warunki wewnątrz pomieszczeń, wykorzystuje się instalacje, które konsumują dużo energii konwencjonalnej. Pociąga to za sobą wysokie koszty utrzymania i degradację środowiska. Wykorzystanie fotowoltaiki BiPV (ang. Building Integrated Photovoltaics) zintegrowanej z fasadą budynku, zapewnia estetyczny wygląd, komfortowe środowisko wewnętrzne i oszczędność. Instalacje przede wszystkim generują energię elektryczną, jak również mają swój udział w regulacji temperatury w pomieszczeniach poprzez kontrolę natężenia naturalnego oświetlenia. Ważnym elementem jest tutaj efektywność, która zależy od wielu czynników, a przede wszystkim od integracji instalacji BiPV z innymi instalacjami w budynku. W trakcie konwersji fotowoltaicznej moduły PV nagrzewają się i emitują ciepło do wnętrza. Szkło dodatkowo przepuszcza pewną ilość ciepła bezpośrednio z promieniowania słonecznego. Energię tę można wykorzystać do dogrzania pomieszczeń, wykorzystując efekt szklarniowy.
Zastosowanie szkła w architekturze często wiąże się z problemem nadmiernego wzrostu temperatury we wnętrzach przy dużym nasłonecznieniu. Wykorzystanie instalacji fotowoltaicznej pozwala tego uniknąć, mimo że głównie planuje się je jako południowe i ukształtowane w sposób zapewniający maksymalne zyski z promieniowania. Najlepsze efekty można uzyskać stosując do instalacji BiPV dodatkową powłokę o absorpcji selektywnej. Ponieważ w ten sposób zwiększamy absorpcję fal przekształcanych w energię elektryczną i blokujemy promieniowanie podczerwone, które jest nośnikiem energii cieplnej. Kąt nachylenia promieniowania słonecznego zimą i latem jest zmienny, może przedostawać się do wnętrza lub nie, ze względu na zastosowane zacieniające ogniwa PV. Również aby poprawić izolacyjność przegrody, ogniwa można zintegrować ze szkłem izolacyjnym lub też dodać od strony wewnętrznej powłokę niskoemisyjną. Ważne jest to, że moduły fotowoltaiczne pracują w wysokich temperaturach, ich połączenie z innymi materiałami elewacyjnymi musi zatem uwzględniać kwestie rozszerzalności termicznej, np. w powszechnych systemach słupowo-ryglowych. Dąży się również do odzyskiwania ciepła z modułów i wykorzystania go do innych celów.
Ważne jest zapewnienie wymiany powietrza dla lepszej efektywności energetycznej systemu PV. Poprzez zastosowanie otworów w górnej i dolnej części struktury systemu lub konstrukcjach wielowarstwowych, pusta przestrzeń między modułami a wewnętrzna powłoką jest efektywnie wykorzystywana do wentylacji zapobiegającej kondensacji pary wodnej i koniecznej do wymiany zużytego powietrza. Przy zastosowaniu systemu z otwartymi fugami, szczeliny pomiędzy poszczególnymi modułami dodatkowo zwiększają cyrkulację powietrza i kontrolę wilgoci. Wewnątrz, w pomieszczeniach przylegających do fasady, moduły z rozsuniętymi i nie przeźroczystymi ogniwami krystalicznymi (c-Si) tworzą charakterystyczną szachownicę światła i cienia. Może to być elementem wystroju danego pomieszczenia, jednak, jeśli potrzebujemy jednorodnego oświetlenia, np. w miejscach pracy, możemy zastosować szkło zintegrowane z ogniwami cienkowarstwowymi (a-Si, CIS, CdTe) zapewniają bardziej jednolite światło we wnętrzach przylegających. Ściany całoszklane dają więcej światła i dzięki swej transparentności integrują użytkowników z otoczeniem. Jednak intensywność promieniowania jest zmienna, może oślepiać lub przegrzewać pomieszczenie.
Częściowo transparentne, wielofunkcyjne szkło BiPV, pozwala zapewnić komfort użytkownikom i zaoszczędzić energię. Technologicznie nie ma możliwości uzyskania całkowicie transparentnej szklanej przegrody BiPV. Mamy do wyboru technologię ogniw z materiałów krystalicznych lub cienkowarstwowych zintegrowanych ze szkłem. Oba systemy zmniejszają ilość światła o kilkadziesiąt procent. Najczęściej jednak nie przekracza ona 50%, aby zapewnić efektywność instalacji fotowoltaicznej. Dlatego w takim przypadku, nie ma potrzeby stosowania dodatkowych zaciemniaczy na elewacji. Natomiast, jeśli potrzebujemy więcej światła w pomieszczeniu, np. jeśli pomieszczenie jest miejscem pracy, wtedy możemy zastosować ogniwa z krzemu krystalicznego o zmiennym rozstawie. Ponieważ to rozwiązanie w połączeniu z odpowiednim ukształtowaniem i nachyleniem fasady pozwala latem, gdy nasłonecznienie jest duże i duży kąt padania promieni, na zagęszczenie ogniw, ograniczające dostęp nadmiernego światła do wewnątrz. Natomiast zimą, gdy nasłonecznienie jest mniejsze i mały kąt padania promieni słonecznych, luźniejszy rozstaw ogniw zwiększy dostęp światła do wnętrza i umożliwia widoczność na wskroś. Fasada z rozsuniętymi ogniwami w prostym układzie, tworzy charakterystyczną grę światłocienia we wnętrzu – jest to specyficzny rodzaj szachownicy. Jeśli to wnętrze jest ciągiem komunikacyjnym lub miejscem do odpoczynku, to zastosowany układ ogniw może tworzyć ciekawy klimat we wnętrzu. Natomiast, jeśli chcielibyśmy to miejsce wyciszyć od zewnętrznego zgiełku, możemy dodatkowo zastosować folię PVB do laminowania ogniw, która zwiększa izolację akustyczną lub akustyczne szyby zespolone w szklanej obudowie modułu PV [1].
Alsace, France Pavilion na Shanghai World Expo 2010
Francuski rejon Alzacji zaprezentował na wystawie światowej Expo w 2010 roku swoje najlepsze i najnowocześniejsze technologie w budynku zaprojektowanym na tę właśnie okazję (fot. 1). Szczególną uwagę przykuwała nietypowa, nachylona podwójna fasada. Powłoka wewnętrzna zbudowana jako wodna ściana kurtynowa, oddzielona pustką powietrzną od ruchomej powłoki zewnętrznej. Ruchomą część stanowią powtarzalne moduły dwuelementowe – część górna zintegrowana z ogniwami fotowoltaicznymi BiPV, a część dolna wykończona transparentnym szkłem. Z jednej strony, jest to fasada wykorzystująca promieniowanie słoneczne do regulacji temperatury wewnątrz budynku, w czasie sezonu zimowego. Natomiast z drugiej strony, w czasie gorących dni, uruchamiane są kaskady wody i powłoka wewnętrzna może być chłodzona strumieniem wody. Dodatkowo skoncentrowane promieniowanie słoneczne, w upalne dni działając na wodę, tworzy przyjazny chłodno-wilgotny mikroklimat we wnętrzu. Dzięki zastosowaniu wodnej kurtyny zużycie energii na klimatyzację zmniejszyło się, natomiast ilość potrzebnej energii w tym przypadku zbilansowała się, ze względu na pracę pompy wodnej. Jest jeszcze wiele dni pogodowo pośrednich w ciągu roku i na takie dni zaplanowano, że można zmieniać stopień otwarcia zewnętrznej szyby dostosowując do aktualnego promieniowania słonecznego. Natomiast w okresie zimowym, kiedy kąt padania promieni słonecznych jest niższy, mamy możliwość dopasowania kąta nachylenia zintegrowanych ogniw fotowoltaicznych, dla zwiększenia zysków energii elektrycznej jak i cieplnej. Tym samym otwarcie lub tylko uchylenie ruchomych modułów fasady zapewnia wymianę powietrza. Zimą może to być uchylenie tylko w pasie dolnym. Natomiast latem przy maksymalnym otwarciu tworzy się dodatkowy cień zmniejszając ilość promieniowania cieplnego wewnątrz budynku. W częściach górnych ruchomych modułów zastosowano instalację solarną o mocy 6,6 kW i powierzchni 72 m2. Moduły o rozmiarze 2020x2380 mm zamocowano punktowo. Moduły zbudowano z 8 mm szkła, pokryto folią PVB z warstwą ogniw monokrystalicznych 125x125 mm i następnie wykończono 15 mm warstwą szkła. Przepuszczalność światła dla instalacji to 42%. Dodatkowo ciekawym elementem kompozycyjnym, jak i poniekąd izolacyjnym, jest sąsiadująca część elewacji pokryta bujnie rosnącą zielenią [6].
Fot. 1. Shanghai World Expo 2010 – Alsace, France Pavilion, Chiny. Budynek: o funkcji wystawienniczej (zdjęcia: 2010shanghaichina.blogspot.com, alsace.artemisbs.com, diluvial.fr)
Greenpix w Beijing, Pekin, 2008
Jest to budynek handlowo-usługowy (fot. 2), który stanowi przykład połączenia technologii medialnej i fotowoltaicznej. Efektem tego połączenia jest fasada zeroenergetyczna, która jest złożona z ogniw BiPV zintegrowanych z częścią medialną owej fasady. Ogniwa PV rozmieszczono nieregularnie na fasadzie. Generują one energię, która jest wykorzystywana do działania ekranu diodowego RGB LED. Dzięki temu połączeniu pozyskana za dnia energia jest w stanie pokryć całkowite zapotrzebowanie energetyczne ekranu medialnego. Fasada posiada łącznie 2292 diody RGB LED i stanowi ekran niskiej rozdzielczości o powierzchni 2200 m2, tworząc po zmierzchu spektakl medialny, prezentujący prostą grafikę lub występy na żywo. Fasada o konstrukcji ściany kurtynowej wykonana jest z wielowarstwowych, laminowanych ogniw fotowoltaicznych, łączonych warstwowo ze szkłem. Zastosowano zmienne zagęszczenie ogniw, aby zwiększyć efektywność energetyczną budynku i zapewnić dostęp światła oraz redukcję zysków ciepła z promieniowania słonecznego. Zapewnienie dostępu światła jest zgrane z funkcją budynku, tak aby nie zaciemniać pomieszczeń i jednocześnie nie dopuścić do nadmiernego ich nasłoneczniania [5].
Fot. 2. Greenpix w Beijing, Pekin z 2008 roku, Chiny. Budynek: handlowo-usługowy (zdjęcia: flavorwire.files.wordpress.com, oraz wg [6])
Tobias Grau, w Rellingen, Niemcy, 1998
Jest to budynek biurowo-produkcyjny producenta opraw oświetleniowych (fot. 3). Obiekt w kształcie litery H obróconej o około 45o w kierunku północno-wschodnim, o formie leżących rur, ściętych na poziomie gruntu. Większość fasad budynku zaplanowano jako szklane, gdzie południowo-zachodnią wykonano jako pionową ze szkła zintegrowanego z systemem fotowoltaicznym. Zabudowano instalacje BiPV z rozsuniętymi ogniwami, pozwalającymi uzyskać efekt transparentności i jednocześnie generować energię ~10 800 kWh rocznie z powierzchni 51 m2. To rozwiązanie pozwala osiągnąć dobre parametry przenikalności cieplnej promieniowania słonecznego. Natomiast wadą rozwiązania jest brak możliwości przewietrzania instalacji fotowoltaicznej, obniżając w ten sposób wydajność nagrzewających się fotoogniw. Polikrystaliczne ogniwa solarne ułożono w 9 mm odstępach od siebie i 5 cm od brzegów modułu. W ten sposób do wnętrza przenika tylko pewien procent naturalnego światła. Dzięki temu uniknięto przegrzania pomieszczenia i oślepiania jego użytkowników. Jednak zastosowanie instalacji fotowoltaicznej przede wszystkim miało stanowić ważny element innowacyjnej architektury budynku i pokazania świadomości ekologicznej jego zarządcy, gdyż ilość energii elektrycznej zyskiwanej w ciągu roku jest stosunkowo niewielka, ze względu na niekorzystną lokalizację budynku i pionowego ustawienia powierzchni elewacji.
Fot. 3. Tobias Grau, w Rellingen, Niemcy z 1998 roku. Budynek: biurowo-magazynowy (Zdjęcia: germaninterior.com, haditeherani.com, tobiasgrau.frener-reifer.com)
Konstrukcja budynku opiera się na krzywoliniowych wiązarach z drewna klejonego, o rozstawie 5 m, na których poprowadzono aluminiową powłokę zewnętrzną w części magazynowej, a w większości przeszkloną w części biurowej. We wschodniej części, w pierwszym od frontu module, wykorzystano gięte szkło elewacyjne podzielone poziomymi szprosami. Następne moduły zaopatrzono w transparentne, ruchome żaluzje o krzywoliniowym kształcie i oparte na krzywoliniowych żebrach, jako przedłużenie rurowej formy budynku. Pod żaluzjami zastosowano już prostą, całoszklaną fasadę. Północno-wschodnie elewacje zaplanowano jako pochylone i całkowicie przeszklone. Część biurowa została zaplanowana jako dwupoziomowa z wyjściem na taras. Natomiast owalne świetliki w dachu umieszczono w części magazynowej, urozmaicając jej industrialny charakter [1].
Siedziba firmy farmaceutycznej Novartis-Campus, Bazylea, 2008
Budynek ma być przede wszystkim wizytówką firmy, oraz być przykładem budynku przyjaznego dla środowiska (fot. 4). Jest częścią kwartału zabudowy należącego do firmy farmaceutycznej i mimo, że znajduje się w jego centrum, to nie jest budynkiem głównej siedziby firmy. Kwartał zabudowy był zdominowany przez zabudowę przemysłową. Budynek Novartis stanowi część rewitalizacji założenia i ma odmienić wizerunek tego przemysłowego miejsca, w zielony otwarty i nowoczesny campus. Szklany budynek przybrał nieregularne powykrzywiane formy zlepione ze sobą i przypomina gigantyczny szklany kwiat. Trudno stwierdzić, gdzie w budynku zaczyna się dach a gdzie kończy ściana. Fragmenty jego fasady zaprojektował słynny dekonstruktywista Frank O`Gehry, którą zintegrowano z modułami PV, szczycąc się, że jest to największy na świecie dach z ogniwami zintegrowanymi BiPV jako podkreślenie, że jest to architektura przyjazna środowisku. 295 kW system solarny złożony z 161 000 semitransparentnych modułów. Ogniwa zaplanowano w niewielkim rozmiarze 125x125 mm, przepuszczające promieniowanie słoneczne. Budynek pokryty został szkłem z ceramicznymi powłokami, by dodatkowo zmniejszyć nadmiar ciepła słonecznego. Wewnątrz stworzono otwartą przestrzeń wokół centralnego atrium. Dodatkowo w budynku stworzono sporo mniejszych lub większych przestrzeni publicznych, aby stworzyć dobre warunki pracy i twórczego myślenia oraz ułatwić zawiązywanie kontaktów biznesowych. Na parterze zaplanowano kawiarnie i restauracje, które wychodzą na zieloną część campusu charakterystycznym nieregularnym chodnikiem. W podziemiach zaplanowano dużo miejsca, ponieważ znajduje się tam Learning Factory dla pracowników, z salą wykładową na 600 miejsc, którą można wydzielić i prowadzić dwa wykłady jednocześnie. Podziemna część lerningowa pokryta jest szklanym sufitem ze świetlikami, gdyż wychodzi poza obrys budynku. Budynek wzbogacono o inne rozwiązania ekologiczne, takie jak wykorzystanie wielkich, przesuwnych drzwi zewnętrznych do naturalnej wentylacji budynku w upalne dni, a wewnątrz umieszczono duży żaglopodobny system żaluzji [4].
Fot. 4. Siedziba firmy farmaceutycznej Novartis - Campus, Bazylea z 2008 roku, Szwajcaria. Budynek: biurowy (Zdjęcia: fiklr.com, ilovemyarchitect.com, sbp.de)
Budynek biurowo-produkcyjny w Wuxi, Chiny, 2009
Budynek należy do firmy SunTech, która jest producentem ogniw fotowoltaicznych. Zaplanowano, że siedziba firmy będzie się mieścić w budynku zero energetycznym i posiadać największą fasadę słoneczną (fot. 5). Jest ona zbudowana z 20 000 m2 półprzeźroczystych ogniw, które rocznie zmniejszają emisję CO2 o 600 ton. Pochylona fasada słoneczna konstrukcyjnie stanowi szklaną ścianę kurtynową o laminowanej wielowarstwowej kompozycji. W budynku rozmieszczono przestrzenie o funkcji produkcyjnej, biurowej i rekreacyjnej z wielofunkcyjnym atrium. Atrium wzbogacono nasadzeniami i drzewostanem. Szukano pomysłu na budynek o tak dużej kubaturze i stwierdzono, że jego funkcjonowanie należy postrzegać jakby był organizmem. Wyodrębniając jego części, wymyślono, że powinien składać się z korpusu, głowy i skóry. Hala produkcyjna tworzy duży i zwarty oraz czteropiętrowy korpus budynku. Natomiast część biurowa i rekreacyjna przełamuje formę, wprowadzając tarasy o nieregularnych kształtach, tętniących życiem wśród drzew i nasadzeń. Umiejscowione od południowej strony pod skośną fasadą słoneczną, jakby wyrastały z korpusu niczym głowa. Jest to bogate wnętrze prostej, jednolitej i skromnej fasady zewnętrznej. Fasada słoneczna i szklana otaczają cały budynek i spajają go jak skóra [5].
Fot. 5. Siedziba SunTech producenta ogniw fotowoltaicznych, Wuxi, 2009r., Chiny. Funkcja: biurowa i produkcyjna (zdjęcia: blogs.blouinnews.com, sinovoltaics.com, marjoriesun.com – autor: Marjorie Sun)
Szpital Onze-Lieve-Vrouw w Aalst, Belgia
Szpital specjalistyczny po renowacji, którego fasada frontowa została zbudowana po łuku wewnętrznym (fot. 6). W centrum tej frontowej fasady, zaplanowano pochyloną część z instalacją fotowoltaiczną również o łukowatym obrysie. Wewnątrz przestrzeni, za pochyloną fasadą pod kątem 45 stopni, zaplanowano trzykondygnacyjny hol wejściowy. Szklana struktura BiPV generuje energię elektryczną i jednocześnie izoluje przed nadmiernym promieniowaniem słonecznym. Monokrystaliczne ogniwa ułożono w zmiennym rozstawie tak, że w dolnej części są w większych rozstępach, aby zapewnić odpowiednią ilość światła roślinom umieszczonym wewnątrz atrium. Natomiast w górnej części zagęszczono rozmieszczenie ogniw, aby promieniowanie słonecznie nie oślepiało użytkowników. Do budowy instalacji użyto 236 izolowanych modułów, o wymiarach 120x240cm. Zostały one osadzone w aluminiowej konstrukcji, ze specjalnymi profilami kryjącymi przewody i złącza. Fasada jest samoczyszcząca i wyposażona w system odwadniania, aby zanieczyszczenia mogły być łatwo spłukiwane. Uzyskano 100 W energii z każdego metra kwadratowego szklanej fasady fotowoltaicznej. Rocznie generowanych jest 31 122 kWh energii [1].
Fot. 6. Szpital Onze-Lieve-Vrouw w Aalst, Belgia (zdjęcia: sapagroup.com, sapa-solar.com)
Sanyo Solar Ark w Anpachi, Prefektura Gifu, Japonia, 2002
Jest to największa na świecie elektrownia słoneczna (fot. 7). Zadaniem budynku, oprócz generowania energii, jest promowanie ekologii i nauki poprzez wykorzystanie energii słonecznej. W części konstrukcji, jaką stanowi budynek, zorganizowano słoneczne laboratorium i muzeum energii słonecznej. Pomysł z zastosowaniem budynku w kształcie arki, jest zachęceniem do podróży w XXI wiek. Czerwone logo Sanyo Solar Ark zostało zastąpione niebieskim logo Panasonic w sierpniu 2011 r, ponieważ Panasonic wykupił Sanyo, a zmiana była częścią strategii i restrukturyzacji korporacyjnej rebrandingu. Budynek ma 315 m szerokości i 37 m wysokości. Położony jest w centrum geograficznym Japonii. Budynek i jego forma jest konstrukcją wsporczą dla fotowoltaicznej ściany południowej o powierzchni 7500 m2. Jest wentylowany, a tylko część jego kubatury stanowią pomieszczenia. Elewacja zbudowana została z ponad 5000 płyt, produkujących 530 tysięcy kWh rocznie i maksymalnej mocy systemu 630 kW. Tutaj ogniwa słoneczne, wytwarzają energię elektryczną i jednocześnie funkcjonują jako zacieniacz, przefiltrowując światło słoneczne i pozwalając w pewnym stopniu na jego przedzieranie. Pomiędzy poszczególnymi modułami instalacji fotowoltaicznej, są umieszczone diody RGB LED. W sumie 75 000 diod sterowanych komputerowo, pozwalających przedstawić obrazy i słowa na elewacji budynku. Arka jest wykonana ze stali konstrukcyjnej, która jest stosunkowo cienka. Zakrzywiono budynek w jego dolnym pasie, dlatego sprawia wrażenie arki i jest „zawieszony” w powietrzu. Każda kolumna ma 2 m średnicy i 31 m długości. Cała obudowa Solar Ark jest osadzona na czterech słupach o niestandardowej budowie i wadze około 5000 ton. Konstrukcja została tak zaprojektowana, aby wytrzymała natężenie wiatru do 34 m/s i była w stanie wytrzymać poziom 7 (wg japońskiej skali) trzęsienia ziemi. W budynku mieści się laboratorium solarne. Pełni funkcje naukowe i wystawiennicze, które przede wszystkim ma za zadanie dostarczać informacji na temat energii słonecznej. Są skierowane głównie do młodych pokoleń, aby pomóc im stać się bardziej świadomymi, jak energetyka słoneczna wpływa na świat. Laboratorium słoneczne jest podzielone na dziesięć stref, które zapewniają szeroki zakres obsługi zwiedzających, m. in. zawierają symulator systemu słonecznego, bibliotekę słoneczną i pokład sterowania, gdzie można zobaczyć dane w czasie rzeczywistym dotyczące mocy generowanej przez Solar Ark lub też spotkać robota słonecznego. W otoczeniu Arki znajdują się 5-metrowe wysokie fontanny wody i dwa stawy, z których każdy ma swoją własną kaskadę. Solar Ark otrzymał kilka nagród, m.in. Nagroda Dobry Wzór 2002 Architektura i Środowisko Projektowanie / Architektura Projektowanie [2].
Fot. 7. Sanyo Solar Ark w Anpachi, Gifu Prefektura Japonii z 2002 roku. Funkcja: wystawiennicza (zdjęcia: flipermag.com, pcauthority.com, playbuzz.com, solaripedia.com)
Schwager – Bosch Solar Energy, Holzminden, Niemcy, 2010
Jest to budynek z lat 70. po termomodernizacji, który zyskał estetyczny wygląd (fot. 8). Zastosowano w nim pierwszy system fasadowy firmy Bosch, a dokładnie wspólny projekt Bosch i Solar Energy. System fotowoltaiczny został zainstalowany jako część modernizacji elewacji. Czarna fasada posiada 300 m2 i została wykonana z modułów cienkowarstwowych CIS. Generuje 19 000 kWh energii elektrycznej w ciągu roku. System zasilania pozwala zaoszczędzić emisję 12,4 ton dwutlenku węgla rocznie. Zamierzeniem również było wykonanie fasady fotowoltaicznej, która by była maksymalnie estetyczna i wyrafinowana. Moduły nachylono pod kątem 10 stopni dla lepszych zysków energetycznych. Wolne przestrzenie pomiędzy elementami zabezpieczono perforowanymi arkuszami alminium dla zapewniania tylnej wentylacji fasady. Elewacja posiada również konstrukcję ramową z aluminium, co zwiększa standard wykończenia elewacji [3].
Fot. 8. Schwager – Bosch Solar Energy, holzminden z 2010 roku, Niemcy. Funkcja: biurowo-handlowa (zdjęcia: ikz.de, shadowred.npage.de)
[1] Muszyńska-Łanowy M.: Szklane fasady fotowoltaiczne – energooszczędność i komfort, „Świat Szkła”, 1/2011
[3] Muszyńska-Łanowy M.: Ekologia dla oczu. Estetyka powłoki BiPV, „Świat Szkła” 9/2011;
[5] Szmuryło K.: Fasada inspirowana technologią, „Świat Szkła”, 4/2015.