Wymagania ewakuacyjne stanowią jeden z najważniejszych elementów projektowania dróg komunikacyjnych w budynkach. W pomieszczeniach, gdzie przebywają ludzie, należy zapewnić warunki do skutecznej ewakuacji, w sposób bezpośredni lub drogami komunikacji ogólnej, w bezpieczne miejsce zlokalizowane poza budynkiem. Ewakuacja z pomieszczeń i budynku jest możliwa głównie przez otwory ścienne, wyposażone w drzwi.
Wprowadzenie
W chwili obecnej budynki zamieszkania zbiorowego i użyteczności publicznej, a nawet budynki mieszkalne wielorodzinne mają zainstalowane drzwi z automatycznym napędem.
Ze względu na fakt, iż w nadzwyczajnych okolicznościach (pożar, katastrofa budowlana itp.) powstaje chaos i panika, potęgowane jeszcze przez poszukiwanie najkrótszej drogi ucieczki, ciągi komunikacyjne i drzwi powinny gwarantować skuteczną ewakuację w sposób szybki i bezpieczny.
Wymagania odnoszące się do dróg ewakuacyjnych określone są w rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. Nr 75, poz. 690 z późniejszymi zmianami). Zagadnieniom tym poświęcony jest rozdział 4 pt. „Drogi ewakuacyjne”, zawarty w Dziale VI, dotyczącym bezpieczeństwa pożarowego.
Wymagania uwzględniające bezpieczeństwo użytkowania drzwi z napędem przeznaczonych do stosowania na drogach ewakuacyjnych przedstawione są w normie europejskiej EN 16005 „Drzwi z napędem. Bezpieczeństwo użytkowania drzwi z napędem. Wymagania i metody badań”.
Ponieważ drzwi z napędem nie mają normy wyrobu (jest dopiero opracowywana), wprowadzanie ich do obrotu wymaga dokumentu odniesienia w formie krajowej Aprobaty Technicznej, udzielanej przez Instytut Techniki Budowlanej w Warszawie. Dla określenia dodatkowych wymagań i badań w zakresie bezpieczeństwa użytkowania drzwi z napędem i napędów do drzwi stosowanych w wyjściach i na drogach ewakuacyjnych, ITB opracował „Ustalenia Aprobacyjne GW III20/2013.
Dla jasności dodać należy, że powyżej wymieniona norma EN 16005 jest normą wspierającą odnośne normy wyrobu, dotyczące drzwi z napędem (nie określa systemów oceny zgodności).
Rys. 1. Schemat działania drzwi przesuwnych z napędem wyposażonym w funkcję „break-out” (wg katalogu firmy DORMA).
1. samonośna belka montażowa;
2. skrzydło drzwiowe;
3. i 5. naświetle boczne;
4. naświetle górne;
6. radarowy czujnik ruchu; F szerokość ewakuacji; LW. szerokość drzwi; B. szerokość otworu; LH. wysokość drzwi; H. wysokość otworu
Wymagania wynikające z obowiązujących w Polsce przepisów
Wymagania ogólne
Wymagania rozdziału dotyczącego dróg ewakuacyjnych, zawartego w dziale VI „Bezpieczeństwo pożarowe” ww. rozporządzenia Ministra Infrastruktury z 12.04.2002 r. rozpoczynają się stwierdzeniem, że z pomieszczeń przeznaczonych na pobyt ludzi powinna być zapewniona możliwość ewakuacji w bezpieczne miejsce na zewnątrz budynku lub sąsiedniej strefy pożarowej, bezpośrednio albo drogami komunikacji ogólnej, zwanymi „drogami ewakuacyjnymi”.
W odniesieniu do drzwi związanych z drogami ewakuacyjnymi sformułowane są dwa wymagania:
- wyjścia z pomieszczeń na drogi ewakuacyjne powinny być zamykane drzwiami,
- drzwi stanowiące wyjście ewakuacyjne z budynku przeznaczonego dla więcej niż 50 osób powinny otwierać się na zewnątrz (nie dotyczy budynków zabytkowych).
Przedstawione są również inne przypadki wymagające otwierania drzwi na zewnątrz i dotyczą one następujących pomieszczeń:
- zagrożonych wybuchem;
- do których jest możliwe niespodziewane przedostanie się mieszanin wybuchowych lub substancji trujących, duszących bądź innych, mogących utrudnić ewakuację;
- przeznaczonych dla ponad 6 osób o ograniczonej zdolności poruszania się.
W rozporządzeniu podano, że łączna szerokość w świetle ościeżnicy drzwi stanowiących wyjście ewakuacyjne z pomieszczenia powinna być obliczona proporcjonalnie do liczby osób mogących przebywać w nim równocześnie, przyjmując co najmniej 0,6 m szerokości na 100 osób, przy czym najmniejsza szerokość drzwi w świetle ościeżnicy powinna wynosić 0,9 m, a w przypadku drzwi służących do ewakuacji do 3 osób – 0,8 m.
Wysokość drzwi, stosowanych jako wyjście ewakuacyjne z pomieszczeń, mierzona w świetle ościeżnicy nie powinna być niższa niż 2,0 m. Szerokość i wysokość drzwi znajdujących się na drodze ewakuacyjnej, obliczać należy w taki sam sposób, jak podano powyżej.
Rys. 2. Znak systemu awaryjnego „break-out”
Wymagania odnoszące się do drzwi rozwieranych
Wieloskrzydłowe drzwi rozwierane, stanowiące wyjście ewakuacyjne z pomieszczenia oraz na drodze ewakuacyjnej, powinny mieć co najmniej jedno nieblokowane skrzydło drzwiowe o szerokości nie mniejszej niż 0,9 m.
Skrzydła drzwi, stanowiących wyjście na drogę ewakuacyjną, nie mogą, po ich całkowitym otwarciu, zmniejszać wymaganej szerokości tej drogi.
Drzwi stanowiące wyjście ewakuacyjne z pomieszczenia, w którym może przebywać jednocześnie więcej niż 300 osób oraz drzwi na drodze ewakuacyjnej z tego pomieszczenia, powinny być wyposażone w urządzenia przeciwpaniczne.
Wymagania odnoszące się do drzwi przesuwnych (rozsuwanych)
W rozporządzeniu zawarto wymaganie, że drzwi przesuwne mogą stanowić wyjścia na drogi ewakuacyjne, a także być stosowane na drogach ewakuacyjnych, jeżeli są przeznaczone nie tylko do celów ewakuacji, a ich konstrukcja zapewnia:
- automatyczne i ręczne otwieranie bez możliwości ich blokowania,
- samoczynne ich rozsunięcie i pozostanie w pozycji otwartej w wyniku zasygnalizowania pożaru przez system wykrywania dymu chroniący strefę pożarową, do ewakuacji z której te drzwi są przeznaczone, a także w przypadku awarii drzwi.
W wyjaśnieniu tego wymagania dodać można, że rozsunięcie skrzydeł drzwi musi następować po wykryciu pożaru w dowolnym miejscu tej strefy pożarowej, tak aby stworzyć odpowiednie warunki do ewakuacji ludzi.
Wymagania odnoszące się do drzwi wahadłowych
Tego typu drzwi, stanowiące wyjście ewakuacyjne z pomieszczenia oraz usytuowane na drodze ewakuacyjnej, powinny mieć skrzydło o szerokości wynoszącej co najmniej:
- 0,9 m – dla drzwi jednoskrzydłowych;
- 0,6 m – dla drzwi dwuskrzydłowych, przy czym oba skrzydła tych drzwi muszą mieć tą samą szerokość.
Wymagania odnoszące się do drzwi obrotowych
Rozporządzenie Ministra Infrastruktury zawiera zapis
zabraniający stosowania drzwi obrotowych do celów
ewakuacji (§240, ust. 3).
Z kolei w §62, ust. 2 rozporządzenia zapisano, że w wejściach do budynku i ogólnodostępnych pomieszczeń użytkowych mogą być zastosowane drzwi obrotowe, pod warunkiem usytuowania przy nich drzwi rozwieranych lub przesuwnych, przystosowanych do ruchu osób niepełnosprawnych oraz spełnienia wymagań opisanych przy drzwiach przesuwnych.
Dodać tutaj można, że niektóre rodzaje drzwi obrotowych z napędem dają możliwość ewakuacji w pewnych położeniach skrzydeł, co szerzej przedstawiono w dalszej części publikacji. W wyniku np. przerw w dostawie energii elektrycznej, skrzydła drzwi obrotowych można ustawić w pozycjach umożliwiających swobodne przejście.
Rys. 3. Schemat działania funkcji „break-out” trzyskrzydłowych drzwi obrotowych
Rys. 4. Schemat działania funkcji „break-out” czteroskrzydłowych drzwi obrotowych
Inne przepisy
Wymagania odnoszące się do zagadnień ewakuacji sformułowane są również w rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 21 kwietnia 2006 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz. U Nr 80, poz. 563). Problematyce ewakuacji poświęcony jest rozdział 4, w którym nie występują jednak bezpośrednie wymagania dotyczące drzwi, a jedynie odwołania do innych przepisów techniczno-budowlanych.
Wymagania wynikające z normy EN 16005
Wymagania dotyczące trybu działania
Jeżeli drzwi z napędem mają wybierak trybu działania, to tryb związany ze stosowaniem drzwi na drogach ewakuacyjnych powinien być wyraźnie zidentyfikowany i oznaczony. W przypadku stosowania trybu „zamykanego”, to powinien on być możliwy za pomocą wyłącznika kluczowego lub podobnego, dostępnego tylko do obsługi przez upoważniony personel.
Wymagania dotyczące drzwi przesuwnych, składanych i rozwieranych z funkcją „breakout”
Drzwi z funkcją „break- out” (wyłamywania) oznaczają system, za pomocą którego skrzydła drzwiowe i/lub panele boczne (zwane także naświetlami bocznymi) mogą być wypchnięte w celu otwarcia w kierunku ucieczki (ewakuacji). Schemat działania drzwi z taką funkcją przedstawiono na rys. 1.
W konstrukcji drzwi przesuwnych i składanych należy uwzględnić:
- maksymalna szerokość rowków prowadzących w podłodze nie może być większa niż 20 mm,
- wysokość progów, które są istotne dla funkcjonowania lub zabezpieczenia drzwi nie powinna być większa niż 12 mm, a ich brzegi powinny być pochyłe, w celu zapobiegania możliwości potknięcia.
Skrzydła drzwiowe lub skrzydła drzwiowe i osłony boczne powinny być w każdej pozycji zdatne do wypchnięcia (wyłamania) w kierunku ewakuacji. Całkowita siła potrzebna do wypchnięcia, mierzona w sposób statyczny przy krawędzi prowadzącej, prostopadle do skrzydła drzwiowego lub osłony bocznej, na wysokości 1000 mm (±10), nie powinna przekroczyć 220 N.
Gdy skrzydło drzwiowe lub osłona boczna zostaną wypchnięte, automatyczny ruch skrzydła powinien zostać zatrzymany lub osiągnąć z góry ustalone położenie bezpieczne i zatrzymać się. Drzwi powinny pozostać nieruchome, dopóki wypchnięte skrzydła nie odzyskają normalnego położenia roboczego.
Jeżeli skrzydło drzwi rozwieranych jest wyposażone w mechaniczny samozamykacz drzwiowy, to siła potrzebna do dalszego otwarcia drzwi nie powinna przekraczać 150 N, gdy jest mierzona w sposób statyczny przy krawędzi prowadzącej, prostopadle do skrzydła drzwiowego lub osłony bocznej, na wysokości 1000 mm (±10).
Funkcja „break-out” może być, dla zapobiegania nieuprawnionemu wejściu, zabezpieczona zamknięciem kluczowym, pod warunkiem spełnienia wymagań określonych w zakresie trybu działania.
Na drzwiach z napędem wyposażonych w funkcję „break-out” powinien być umieszczony stosowny znak-piktogram awaryjnego wydostania się, który przedstawiono na rys. 2.
Wymagania dotyczące drzwi przesuwnych i składanych bez funkcji „break-out”
Drzwi przesuwne lub składane z napędem, mające w świetle ościeżnicy szerokość do 2000 mm, powinny otwierać się co najmniej na 80%:
- w ciągu 3 s po pobudzeniu aktywatora (aktywatorów) w kierunku ewakuacji, lub
- najpóźniej po 5 s od zaniku zasilania energią.
Czas otwarcia dla drzwi o większej szerokości należy obliczać proporcjonalnie.
Otwarcie drzwi powinno być zagwarantowane przez „system bezpieczeństwa w razie uszkodzenia” (fail-safe system), zgodny z Poziomem Właściwości „d” według normy PN-EN ISO 13849-1 Bezpieczeństwo maszyn. Elementy systemów sterowania związane z bezpieczeństwem. Część 1: Ogólne zasady projektowania.
System powinien charakteryzować się następującymi właściwościami:
- jakiekolwiek defekty elektryczne stanowiące przeszkodę w normalnym działaniu drzwi powinny być wykryte – automatycznie lub po aktywacji drzwi – w ciągu 15 s i spowodować, aby drzwi otworzyły się automatycznie i pozostały otwarte;
- co najmniej raz na każde 24 h urządzenia systemu powinny być automatycznie badane;
- wchodzące w skład systemu urządzenia z nagromadzoną energią powinny mieć system monitoringu sprawdzający, czy poziom zmagazynowanej energii jest wystarczający dla jednego cyklu działania drzwi, a sprawdzenia powinno być przeprowadzone bezpośrednio po włączeniu zasilania i następnie przynajmniej raz na każde 24 h. Jeżeli sprawdzenie nie zostało wykonane, drzwi powinny automatycznie się otworzyć i pozostać otwarte;
- jeśli zaniknie główne zasilanie energią, drzwi powinny otworzyć się automatycznie najpóźniej po 5 s i pozostawać w położeniu otwartym.
Drzwi przesuwne i składane z napędem powinny wytrzymać nie mniej niż 1 000 000 cykli w badaniu trwałości.
Wymagania dotyczące drzwi rozwieranych bez funkcji „break-out”
Drzwi rozwierane z napędem bez funkcji „breakout”, stosowane na drogach ewakuacyjnych, powinny spełniać następujące wymagania:
- być zdatne do ręcznego uruchomienia w kierunku ewakuacji,
- siła potrzebna do ręcznego otwarcia drzwi nie powinna przekraczać 150 N i być mierzona w sposób statyczny przy krawędzi prowadzącej, prostopadle do skrzydła drzwiowego lub osłony bocznej, na wysokości 1000 mm (±10).
Drzwi nie wymagają automatycznego otwarcia w przypadku zaniku głównego zasilania energią lub w (innej) sytuacji awaryjnej.
Wymagania dotyczące drzwi obrotowych z funkcją „break-out”
Norma EN 16005 określa, że na drogach ewakuacyjnych i w wyjściach awaryjnych są dopuszczalne tylko drzwi obrotowe z funkcją „break-out”, przy czym funkcja ta powinna być dostępna w każdym położeniu drzwi. Polskie przepisy prawno-techniczne zabraniają stosowania do celów ewakuacji, z pewnymi wyjątkami, drzwi obrotowych (szczegóły podano przy omawianiu obowiązujących przepisów).
Skrzydła drzwi obrotowych z funkcją „break-out” są wyposażone w dodatkowe urządzenia, które odblokowują tą funkcję, gdy zostanie wydane odpowiednie polecenie lub gdy zaniknie główne zasilanie energią. Zasady działania przykładowych drzwi obrotowych, mających prezentowaną funkcję przedstawiono na rys. 3 i 4.
Urządzenie do zwalniania elektrycznego mechanizmu blokującego funkcję „break-out” powinno realizować to zwolnienie jednym z poniżej opisanych sposobów:
- zwolnienie zewnętrznym sygnałem, np. systemu sygnalizacji pożaru, systemu kontroli obsługi budynku itp.;
- przy pomocy urządzenia zwalniającego, umieszczonego w rejonie objętym obsługą pracowników przez 24 h dziennie (np. recepcja), z drzwiami w bezpośrednim polu widzenia;
- poprzez osprzęt zatrzymania awaryjnego, spełniającego postanowienia normy PN-EN ISO 13850 Bezpieczeństwo maszyn. Stop awaryjny. Zasady projektowania, zwalniającego mechanizm „break-out”, gdy drzwi się zatrzymają.
Wymagania wynikające z ustaleń aprobacyjnych ITB
Jak już we wstępie stwierdziłem, ze względu na brak zharmonizowanej normy wyrobu (norma EN 16005 jest tylko normą wspierającą), drzwi z automatycznym napędem lub same napędy do drzwi wymagają dokumentu odniesienia w formie krajowej Aprobaty Technicznej ITB.
Jednym z dokumentów usprawniających procedurę aprobacyjną są Ustalenia Aprobacyjne. W ostatnim czasie opracowano w Instytucie Techniki Budowlanej Ustalenia Aprobacyjne dotyczące dodatkowych wymagań i badań w zakresie bezpieczeństwa użytkowania drzwi z napędem i napędów do drzwi, stosowanych w wyjściach i na drogach ewakuacyjnych (GW III.20/2013). Dokument ten zawiera wymienione już w publikacji wymagania wynikające z normy EN 16005 oraz warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, a w niektórych przypadkach je doprecyzowuje.
Jako przykład podać można zapis dotyczący wymagań odnoszących się do drzwi przesuwnych, który wg Ustaleń brzmi:
Drzwi przesuwne z napędem z funkcją lub bez funkcji „break-out” powinny zapewniać otwieranie automatyczne bez możliwości ich blokowania oraz samoczynne ich rozsuniecie i pozostanie w pozycji otwartej w przypadku otrzymania sygnału z systemu sygnalizacji pożaru chroniącego strefę pożarową, do ewakuacji z której te drzwi są przeznaczone, lub w przypadku zaniku zasilania lub defektu elektrycznego drzwi.
Ustalenia Aprobacyjne GW III.20/2013 zawierają osobno wyspecyfikowane wymagania dla samych napędów do drzwi stosowanych do celów ewakuacji (norma EN 16005 określa wymagania tylko do drzwi z napędem). Najistotniejsze wymagania, nieobjęte normą EN 16005, z podziałem na ogólne i funkcjonalne, przedstawiono poniżej.
Wymagania ogólne
Zespół napędowy powinien przechodzić w stan uszkodzenia, gdy zostaną odebrane sygnały, które po niezbędnym przetworzeniu są interpretowane, jako „uszkodzone”. Ponadto powinien być zdolny do jednoczesnego rozpoznawania następujących uszkodzeń:
- przerwa lub zwarcie: w połączeniu z centralą sygnalizacji pożarowej i/lub systemem integrującym, służącym do przyjmowania sygnału alarmu, w połączeniu z manipulatorem, czujką, matą kontaktową, lub w połączeniu z przekaźnikami krańcowymi (gdy występują);
- uszkodzenie zasilacza;
- zbyt wysoka rezystencja baterii akumulatorów i przyłączonego do niej obwodu;
- uszkodzenia systemowego, wykrytego w czasie testu sprawności oraz czujnika (czujki) inicjującego.
Wydajność zasilacza powinna pokrywać zapotrzebowanie na energię ze strony: silnika napędu, obwodów sterownika, urządzeń współpracujących (czujki, maty kontaktowe) a także powinna umożliwiać 100% naładowanie rozładowanej do napięcia końcowego baterii akumulatorów w czasie krótszym niż 24 h.
Pojemność baterii akumulatorów powinna uwzględniać przyjętą przez producenta częstotliwość wykonywania testu sprawności i powinna umożliwić wykonanie 10 kolejno realizowanych cykli „otwórz” – „zamknij”.
Wymagania funkcjonalne
Ze względu na przewidywane środowisko pracy, zespoły napędowe dzielą się na:
- klasę 1 – urządzenia pracujące wewnątrz budynku;
- klasę 2 – urządzenia zamontowane na zewnętrznej
ścianie budynku, pracujące jednocześnie w zróżnicowanych warunkach środowiskowych wewnątrz i na zewnątrz budynku.
Obudowa napędu powinna zapewniać odpowiednią ochronę swoim układom wewnętrznym przed bezpośrednim działaniem ciał stałych i wody zgodnie z normą PN-EN 60529 Stopnie ochrony zapewniane przez obudowy (Kod IP), dla deklarowanych przez producenta klas środowiskowych.
Konstrukcja mechaniczna zespołu napędowego powinna spełniać wymagania dotyczące stopnia ochrony (w zależności od deklarowanej klasy środowiskowej), widoczności wskaźników optycznych oraz oznakowania elementów manipulacyjnych i przyłączy.
Zespół napędowy do drzwi powinien spełniać wymagania dotyczące budowy elektrycznej w zakresie priorytetów przetwarzania sygnałów, przełączania między głównym i rezerwowym źródłem zasilania, wpływu uszkodzeń na różne elementy napędu, konfiguracji urządzeń i systemów współpracujących z napędem itd. Budowa elektryczna powinna także zapewniać spełnienie wymagań związanych z odpornością na suche gorąco, zimno i wilgotne gorąco stałe oraz z odpornością na wibrację i zdolnością do poprawnego działania w warunkach atmosfery korozyjnej SO2.
Ponadto powinna zapewniać zdolność do poprawnego działania w warunkach uderzenia mechanicznego z energią 0,5 J oraz odporność na zakłócenia pochodzenia elektrycznego i elektromagnetycznego – zgodnie z wymaganiami zawartymi w stosownej normie z serii PN-EN 61000-4 Kompatybilność elektromagnetyczna (EMC).
Badania Badanie drzwi stosowanych na drogach ewakuacyjnych z funkcją „break-out” (wg EN 16005)
Badania wymagań związanych z drzwiami stosowanymi na drogach ewakuacyjnych i wyposażonych w funkcję „break-out” przeprowadza się w ramach badań trwałościowych.
Po wykonaniu 10 000 cykli w temperaturze otoczenia, skrzydła drzwi powinny być otwierane przynajmniej do kąta 90° przez 100 (+10/-0) cykli. Po zakończeniu badania trwałości należy poddać je dodatkowo 100 cyklom. Siła potrzebna do wypchnięcia (wyłamania) skrzydła nie powinna przekroczyć 220 N.
Badania drzwi stosowanych na drogach ewakuacyjnych bez funkcji „break-out” (wg normy EN 16005)
Mechanizm systemu bezpieczeństwa w razie uszkodzenia (fail-safe system), w który są wyposażone drzwi z napędem bez funkcji „break-out”, powinien być badany również w ramach badań trwałościowych.
Badania polegają na przeprowadzeniu 20 cykli w temperaturze otoczenia, po pierwszych 10 000 cykli badań trwałościowych oraz kolejnych 20 cykli, po zakończeniu badania trwałości.
Na życzenie producenta, wyrób może być poddany trzem cyklom otwierania po przeprowadzeniu 10 000 cykli oraz trzem cyklom otwierania po każdych następnych 100 000 cykli. Ponadto drzwi należy poddać dodatkowym trzem cyklom próbnym po zakończeniu badania.
Badania dodatkowe drzwi z napędem i napędów do drzwi, stosowanych na drogach ewakuacyjnych (wg U staleń Aprobacyjnych GW III.20/2013)
Tryb działania i pobudzenie drzwi należy odpowiednio weryfikować poprzez sprawdzanie dokumentacji technicznej i próbki oraz poprzez stosowne pomiary.
Samoczynne rozsunięcie drzwi przesuwnych należy badać w następujący sposób:
- zasymulować sygnał pożaru do układu sterującego napędem drzwi i sprawdzić czy drzwi otworzyły się automatycznie i pozostały otwarte;
- odłączyć zasilanie główne drzwi z napędem i sprawdzić czy drzwi otworzyły się automatycznie i pozostały otwarte.
Badanie elektrycznych napędów drzwi należy przeprowadzać według metod zawartych w stosownych normach z serii PN-EN 60068-2 Badania Środowiskowe – Część 1 i 2, szczegółowo opisanych w procedurze badawczej ITB – PB LE-061/1/2012 Badanie elektrycznych zespołów napędowych do drzwi.
(...)
inż. Zbigniew Czajka
Literatura
[1] Z. Czajka: Drzwi automatyczne na drogach ewakuacji. Wybrane zagadnienia, „Świat Szkła” 4/2012
[2] Normy: EN 16005, prEN 16361
[3] Ustalenia Aprobacyjne GW III.20/2013
[4] Katalogi wyrobów firmy DORMA
[5] Rozporządzenie M. I. z 12. 04. 2002 w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie
Całość artykułu w wydaniu drukowanym i elektronicznym
Inne artykuły o podobnej tematyce patrz Serwisy Tematyczne
Więcej informacj: Świat Szkła 09/2013