Studium współczesnej japońskiej architektury szkła podjęli autorzy w tym piśmie w swoim artykule Kulisy architektury szkła w Japonii [1]. Zostało ono rozwinięte w dwóch częściach artykułu Nowa architektura szkła w Japonii. Budynki komercyjne [2], [3]. Niniejsza praca stanowi kontynuację podjętej tematyki w zakresie budynków użyteczności publicznej. Ze względu na jej rozmiar zostanie ona opublikowana również w dwóch częściach.
W tym studium autorzy nawiązują do swoich badań i idei przedstawionych w pracach Nowa architektura japońska [4], Nowoczesna symbioza stali i szkła [5] i O znaczeniu szkła w budownictwie [6].
Na wstępie trzeba podkreślić i uzupełnić dotychczasowe źródła, ponieważ sprawy architektury szkła przylegają ściśle do kwestii estetyki (Aesthetics of built form [7]) i problematyki środowiska (Environmental aesthetics [8]). W rzeczywistości japońskich miast dużego znaczenia nabierają także zagadnienia kultury i sztuki (Art, space and the city [9]). Miasta japońskie różnią się od europejskich i chociaż na pierwszy rzut oka wydają się chaotyczne, to wielu dostrzega w nich pewien ukryty porządek (Learning from the Japanese city [10]).
Pierwsze budynki użyteczności publicznej
Pierwsze nowoczesne budynki użyteczności publicznej zaczęły powstawać w Japonii w okresie Meiji (1868-1912), kiedy kraj po okresie ilozacji znalazł się pod wpływem kultury zachodniej i wszedł na drogę gwałtownego postępu technicznego. Także od tego okresu datuje się szersze stosowanie szkła w budownictwie.
Pierwsze budynki tego typu były budowane w tzw. stylu zachodnim i często także przez zagranicznych, głównie brytyjskich architektów (np. Josiah Conder). Zarazem jednak odwoływano się także do rodzimego stylu tradycyjnego, co widać np na przykładzie budynku pałacu cesarskiego Kyūden w Tokio. Japończycy uprawiali także w tym okresie pseudo-japoński styl giyōfu, wg którego konstruowano neoklasycystyczne budowle tradycyjnymi metodami budowlanymi.
Fot. 1. „Tōkyō Central Post Office”
Fot. 2. Niihama – „Ehime Prefectural po rewaloryzacji w 2012 r. Museum of Science”, 1994
Jednymi z reprezentacyjnych dla tego okresu budynków były Bank of Japan (Nippon Ginkō, 1896) i Tōkyō Station (Tōkyō Eki, 1914), zaprojektowane przez Kingo Tatsuno. W latach 20. ub. w. aktywni byli architekci secesyjni, czerpiący inspiracje z Bauhausu i europejskiego ekspresjonizmu, skupieni wokół ruchu Bunriha. W tych czasach, szkło w historyzujących oraz nawiązujących do europejskich nurtów w architekturze i sztuce budynkach, nie było wiodącym materiałem i jego zastosowanie ograniczało się do wypełnienia okien oraz dekoracyjnych otworów drzwiowych.
Ortodoksyjne zastosowanie szkła w okresie Modernizmu
W okresie Taishō (1912-1926) i wczesnym okresie Shōwa (1926-1989), na japońskiej architekturze odcisnęli swoje piętno dwaj architekci amerykańscy – Frank Lloyd Wright i Antonin Raymond oraz niemiecki architekt Bruno Taut. Modernizm był później także przyswajany i rozwijany przez architektów japońskich wykształconych w Europie – m. in. przez Kunio Maekawę, Junzo Sakakurę (który pracował u Le Corbusiera) i Bunzō Yamaguchiego. Niektórzy z nich, jak Togo Murano i Tetsurō Yoshida szczególnie się wyróżnili w racjonalistycznej architekturze budynków publicznych, co widać na przykładach „Tokyo Central Post Office” (Tōkyō Chūō Yūbinkyoku, 1931) i „Ōsaka Central Post Office” (Ōsaka Chūō Yūbinkyoku, 1939).
Budynki te miały proste podziały elewacji rzędami okien i szkło było nadal stosowane w oknach jako materiał przypuszczający światło dzienne w celu doświetlenia pomieszczeń. Budynek poczty tokijskiej został w toku modenizacji wykonanej w 2012 r. całkowicie odnowiony (fot. 1). Historyczna konstrukcja została tylko częściowo zachowana i całość została powiększona o 38-kondygnacyjną „JP Tower” (JP Tawā, arch. Mitsubishi Jisho Sekkei Inc. w kooperacji z Helmutem Jahnem). Wieża ma ścianę osłonową ze szklanych tafli, z ogromną płaszczyzną żaluzji wysuniętą przed ścianę budynku, trzykrotnie załamaną i biegnącą przez wszystkie kondygnacje.
Początek swobodniejszego stosowania szkła w okresie Metabolizmu i Post-Modernizmu
Po wojnie Modernizm reprezentował w swoich licznych dziełach Kenzo Tange, ale począwszy od lat 60. nurt ten był wypierany przez awangardowy Metabolizm, a później przez Post-Modernizm. Metaboliści stawiali na funkcjonalność, odrzucali motywy historyczne oraz szukali inspiracji w science-fiction i prawach natury.
Jednym z przedstawicieli Metabolizmu był Kisho Kurokawa (Kisho Kurokawa Architects & Associates). W rezydencjalno-biurowym budynku Kurokawy z 1972 r. – „Nakagin Capsule Tower” (Nakagin Kapuseru Tawā) – przeważają w elewacji betonowe płyty prefabrykowane z okrągłymi okienkami, ale w jego poźniejszych projektach budynków użyteczności publicznej z okresu późnego Modernizmu elewacje są komponowane z zastosowaniem szklanych ścian osłonowych.
Kurokawa, mimo że podziwiał nowe technologie i ulegał urokom maszyny, zawarł także w swoich dziełach podteksty kulturowe, wywodzące się z japońskiej tradycji, a także z japońskiej filozofii postrzegania natury jako przemijającej oraz wykorzystującej piękno materiału i detalu. W budynku muzeum „Ehime Prefectural Museum of Science” (Ehime-ken Sōgō Kagaku Hakubutsukan; 1994), Kurokawa wykorzystał różnorodne bryły geometryczne, o bogatej fakturze, w której szkło spełniało istotną rolę (fot. 2).
Jednym z pierwszych budynków postmodernistycznych, w których zastosowano szkło w sposób nowoczesny jest „Spiral” w Tokio (Supairaru, 1985), zaprojektowany przez Fumihiko Maki (Maki & Associates, fot. 3). Ten wielofunkcyjny budynek, będący ważnym ośrodkiem kulturalnym, mieści w sobie takie przestrzenie publiczne, jak sala widowiskowa i galerie. Definiującą go cechą jest unosząca się jakby spiralna rampa o średnicy 15 m, która obejmuje dwie kondygnacje. Budynek ma fasadę wykończoną szkłem i aluminium, dzięki czemu odbija sąsiadujący z nim krajobraz miejski. Zastosowanie różnorodnych rodzajów szkła nie jest ograniczone do okien, ale materiał ten wypełnia płaszczyzny elewacji wybiegające poza wymiary jednej kondygnacji.
W latach 70. i na początku lat 80. ub. w. zaczęto ponownie kłaść nacisk na powiązanie budynków użyteczności publicznej oraz budynków mieszkalnych z otoczeniem naturalnym. Jednym z przedstawicieli tego nurtu jest Tadao Ando (Tadao Ando Architects & Associates). Ando w mistrzowski sposób łączy surowe płaszczyzny wypolerowanego betonu ze szkłem i drewnem, uzyskując w ten sposób grę światła oraz współgranie z naturalnym otoczeniem. Dzięki temu budynki zmieniają się wraz z porą roku i wyglądają jak stopione z krajobrazem. Widać to na przykładzie kościoła „Church on the Water” (Mizu no Kyōkai, 1988) w Tomanu na Hokkaido (fot. 4), w którym Ando połączył w prosty sposób szkło, drewno i kamień. Szkło, dzięki swojej przeroczystości i wizualnej lekkości jest właśnie tym materiałem, który umożliwia tutaj symbiozę architektury z otoczeniem.
Fot. 3. Tokio – „Spiral”, 1985
Fot. 4. Tomanu –„Church on the Water”, 1988
W latach 80. ub. w. nastąpił rozwój architektury budynków użyteczności publicznej, która inspirowana była nowymi możliwościami w zakresie technologii materiałów, m.in. także szkła. Szkło wykorzystuje w swoich projektach m. in. Yoshio Taniguchi (Yoshio Taniguchi & Associates), m.in. w muzeum „Ken Domon Museum of Photography” (Domon Ken Kinenkan, 1983) w Sakata. Tutaj, w części holu, Taniguchi zaprojektował ogromne przeszklenia z tafli szklanych. Dzięki temu odnosi się wrażenie, jakby wypełniony światłem słonecznym hol unosił się nad sztucznie wykreowanym stawem, który jak ogromne zwierciadło odbija zmieniające się sezonowo otoczenie budynku (fot. 5).
Z kolei „Tokyo Sea Life Park” (Tōkyō Kasai Rinkai Kōen, 1989), na który składają się „View Point Visitors’ Center” (Tenbō Resutohauzu Kurisutarubyū, fot. 6) i „Kasai Rinkai Aquarium” (Kasai Rinkai Suizōkuen, fot. 7), zostały zaprojektowane ze szkła, za pośrednictwem którego architect wykorzystał tradycyjną japońską koncepcję shakkei, czyli zapożyczonego krajobrazu. Naturalnym tłem budynku stał się ocean, a aquarium wygląda tak, jakby wynurzało się z fal wód Zatoki Tokijskiej, mimo że od oceanu dzieli je pewien dystans.
Znaczenie szkła dla uzyskania formy i wyrazu brył architektonicznych widać także na przykładzie budynków projektowanych przez Toyo Ito i Itsuko Hasegawę.
Toyo Ito (Toyo Ito & Associates, Architects) dąży do zespolenia nowoczesnej technologii ze zjawiskami przyrody takimi jak światło, wiatr, itp. W swoich wcześniejszych obiektach wykorzystywał aluminium i możliwości iluminowania elewacji w celu osiągnięcia wizualnej lekkości (np. w „Tower of Winds” – Kaze no Tō, 1986), a następnie rozpoczął wykorzystywanie właściwości szkła w zestawieniu z konstrukcją stalową i żelbetową (np w „Yatsushiro Municipal Museum” - Yatsushiro Hakubutsukan, 1991 oraz w „Nagaoka Lyric Hall” - Nagaoka Ririkku Hōru, 1994). Stosując falujące elewacje szklane uzyskiwał efekty swobodnej bryły i unoszącego się dachu.
Itsuko Hasegawa (Itsuko Hasegawa Atelier) z kolei, dąży do ukształtowania architektury na kształt „drugiej natury”. Wykorzystywała możliwości brył geometrycznych, takich jak kule, stożki, walce, które przyoblekała w nowoczesne materiały budowlane, stosując połączenia aluminium ze szkłem. Spektakularne efekty uzyskała m.in. w ośrodku kultury w Fujisawa – „Shōnandai Bunka Center” (Shōnandai Bunka Sentā, 1990, fot. 8).
Hasegawa zaprojektowała także podobne ośrodki kulturalne w innych miejscach w Japonii, m.in. „Sumida Cultural Centre” (Sumida Bunka Sentā, 1995) i „Fukuroi Community Centre” (Fukuroi Shimin Sentā; 2001). W swoje projekty starała się angażować także mieszkańców. Jako architekt dążyła do uzyskania najlepszego efektu przenikania światła przez ściany zewnętrzne. Zalety szkła wykorzystała m.in. w „Museum of Fruits” (Yamanashi Furūtsu Myūjiamu, 1995) w Yamanashi. Bazując na koncepcji nasion i różnorodności owoców zaprojektowała szklane zadaszenia w kształcie kopuł i sfer wkomponowując je w naturalną scenerię.
Nowoczesne budynki użyteczności publicznej w latach 90. ub. w.
W latach 1986-1991 trwał w Japonii boom gospodarczy, w czasie którego kwitła nowoczesna architektura, po czym nastąpiło załamanie gospodarcze. Wśród trendów we współczesnej architekturze japońskiej w okresie po bubble economy, zaznaczyła się z jednej strony fascynacja najnowszą technologią, ale z drugiej także zainteresowanie zrównoważonym rozwojem i tzw. „zieloną architekturą” [8].\
Fot. 5. Sakata – „Ken Domon Museum of Photography”, 1983
Fot. 6. Tokio – „Tokyo Sea Life Park - View Point Visitors’ Center”, 1989
Fot. 7. Tokio – „Tokyo Sea Life Park” – Aquarium, 1989
Fot. 8. Fujisawa – „Shōnandai Bunka Center”, 1990
Charakterystycznymi cechami miast i współczesnej architektury stały się luksus, intensywność informacyjna i promocja nowych zróżnicowanych stylów życia [9], [10]. Pomimo trudnej sytuacji gospodarczej po okresie bubble economy, w ciągu ostatnich dwudziestu lat powstało w całej Japonii wiele wybitnych obiektów architektonicznych, zaprojektowanych zarówno przez architektów japońskich jak i zagranicznych [4].
„Sakamoto Ryōma Memorial Hall” w Kochi (Sakamoto Ryōma Kinenkan; 1991, arch Akiko Takahashi Hiroshi Takahashi/Workstation) posiada bardzo dynamiczną sylwetkę utworzoną z kilku brył prostopadłościennych, nadwieszonych od strony zatoki i pokrytych szkłem, m.in. refleksyjnym, które kontrastuje z kolorowym betonem i powierzchniami ażurowymi (fot. 9). Inne muzeum – „Miho Museum” (Miho Bijutsukan, 1996) powstało na górzystych i lesistych terenach chronionych w prefekturze Shiga. Budynek zaprojektowany przez I.M. Peia (Pei Cobb Freed & Partners) stanowi próbę nowej intepretacji dachu spadzistego, który tutaj został wykonany ze szkła (fot. 10).
Chłodne w wyrazie szkło świetnie kontrastuje z gładką ramą barwionego betonu oraz z ciepłem piaskowca, którym obłożono ściany. Szkło sprawiło, że dach stanowi doskonałe doświetlenie pomieszczeń i holu, a szklane ściany umożliwiają wizualny kontakt z atrakcyjnym mostem Miho Museum Bridge (konstrukcja: Leslie E. Robertson Associates; architektura: I.M. Pei Architect), prowadzącym do muzeum oraz z otaczającym je krajobrazem leśnym (fot. 11).
Muzea oraz sale wystawowo-konferencyjne, to najbardziej reprezentacyjne budynki użyteczności publicznej, w których szkło spełnia funkcję zarówno użyteczną – poprzez doświetlenie budynków – jak i artystyczną, dzięki stosowaniu różnorodnych form, barw i tekstur. Jednym z wyróżniajacyh się ośrodków wystawienniczo-konferencyjnych w Tokio oraz jednym z największych na świecie jest „Tokyo International Forum” (Tōkyō Kokusai Forami, 1997), o powierzchni ponad 6000 m2.
Projekt Rafaela Viñoly (Rafael Viñoly Architects PC), wyselekcjonowany na drodze konkursu, oparty jest na konstrukcji ze stalowych ram, mega-kratownic i szklanych ścian osłonowych. Najważniejszą częścią forum jest 60-metrowej wysokości szklano-stalowe atrium w kształcie łodzi (fot. 12). Szkło o różnych kolorach i fakturach, zastosowane we wnętrzach jako materiał konstrukcyjny i wykończeniowy, nadaje budynkowi nowoczesny image, kojarzący się z futuryzmem i high-tech (fot. 13).
Owalne kształy obleczone w szklane ściany osłonowe pojawiły się także w kolejnym projekcie Itsuko Hasegawa - w „Niigata City Performing Arts Center Ryūtopia” (Ryūtopia Niigata Shimin Geijutsu Bunka Kaikan, 1998). Tutaj przezroczysta ściana osłonowa obejmuje wokół trzy sale: salę koncertową, teatralną i teatru Noh gakudo. Szkło z lekkim zabarwieniem seledynowym zostało użyte nie tylko na elewacji, ale także we wnętrzach oraz w elementach małej architektury, np. przy balustradach. Przejrzysty budynek otoczony zielenią, z ogrodem na dachu, został świetnie wkomponowany w krajobraz (fot. 14) [8], [9], [10].
Budynki użyteczności publicznej najnowszej generacji – początek lat 2000
W odróżnieniu do architektury z przeszłości, kiedy szkło było materiałem stosowanym głównie do okien, obecnie szkło stanowi podstawowy materiał, przy pomocy którego kształtuje się formę budynku oraz tworzy się jego strukturę. Dzięki walorom estetycznym szkła odbieramy wrażenia na temat formy budynku i jego treści [1].
Fot. 9. Kochi – „Sakamoto Ryoma Memorial Hall”, 1991
Fot. 10. Shigaraki – „Miho Museum”, 1996
Fot. 11. „Miho Museum” wnętrze, widok na most 1997
Fot. 12. Tokio – „Tōkyō International Forum”,
Odbiór estetyczny architektury zawiera w sobie zarówno wartości wizualne, oparte na zasadach formalnej analizy dotyczącej rozmiarów obiektów, ich kształtów, przestrzenności, wizualnej lekkości, tekstury, koloru, kompozycji, proporcji, itp., a także aspekty subiektywne, takie jak użyteczność, intencje projektanta, refleksje, skojarzenia, kontekst, powiązania, inwencję, odniesienie do miejsca, itp. [5], [6], [7].
W wielu budynkach najnowszej generacji szkło dominuje nad innymi materiałami budowlanymi i śmiało można powiedzieć, że obecny wiek to era szkła. W „Aquamarine Fukushima” (Akuamarin Fukushima, 2000; arch. Nihon Sekkei), oficjalnie nazywanym „Marine Science Museum Fukushima Prefecture” (Fukushima Kaiyō Kagakukan), budynek składa się z kilku brył nawzajem się przenikających, opartych na stalowo-szklanej konstrucji (fot. 15). Obiekt ten otrzymał wyróżnienie Japońskiego Instytutu Architektury w 2003 r. W tym unikalnym projekcie, wszystkie pomieszczenia zostały jakby obwinięte szklanym płaszczem ściany osłonowej, dzięki czemu światło dzienne przenika przez wszystkie cztery kondygnacje (fot. 16). Cały kompleks zawiera nie tylko zbiorniki wodne akwarium, ale także przestrzeń wystawową i ogród botaniczny.
Fot. 13. „Tōkyō International Forum”, detal elementów ze szkła
Fot. 14. Niigata – „Niigata City Performing Arts Center „Ryūtopia””, 1998
Fot. 15. Iwaki – „Aquamarine Fukushima”, 2000
Fot. 16. „Aquamarine Fukushima”, przejrzystość budynku
Fot. 17. Sendai – „Sendai Mediatheque”, 2000
Fot. 18. „Sendai Mediatheque”, wnętrza
Budynek „Sendai Mediatheque” jest sztandarowym dziełem reprezentującym budynki użyteczności publicznej najnowszej generacji [4]. Znajdujący się w Sendai, w prefekturze Miyagi obiekt, został zaprojektowany przez Toyo Ito. Wielowarstwowy i transparentny, robi wrażenie nowoczesnego laboratorium, w którym wszystko to, co jest w środku, może być pokazane (fot. 17). Widoczne pionowe rury mają na celu wspieranie interakcji z warstwami poziomymi spełniającymi różne funkcje, jak np. biblioteki i galerii.
Taki nowy architektoniczny model wyraża swobodny przepływ informacji, który jest typowy dla obecnego wieku. Rury konstrukcyjne posiadają stalowe, trójwymiarowe części o organicznych kształtach (fot. 18). Niższe poziomy są specjalnie odsłonięte, aby cały układ budynku był czytelny i wyeksponowany. Warstwowe ściany osłonowe są także przezroczyste i ulotne. Wieczorem oświetlony budynek wygląda, jak obiekt dryfujący nad poziomem terenu.
Kontrast szkła z kamieniem naturalnym został wykorzystany w projekcie „Pola Museum of Art” (Pōra Bijutsukan, 2002) [11]. Muzeum to, zaprojektowane przez Nikken Sekkei, znajduje się w Parku Narodowym Fuji-Hakone-Izu, w prefekturze Kanagawa. Budynek muzeum został maksymalnie dopasowany do terenu, a jego architektura wyraża piękno natury, sztukę i światło. Światło przenika do budynku dzięki niebanalnemu zastosowaniu szkła. Szklane wejście, do którego wiedzie most, prawie nie odcina się od koloru nieba (fot. 19).
Częściowo przezroczyste zadaszenie holu oraz ściany z dużych tafli szkła eksponują architekturę wnętrza oraz doświetlają je światłem dziennym (fot. 20). Wysokość budynku została ograniczona do 8 m ponad poziomem terenu i budynek jest tak ustawiony, aby ukryć go wśród drzew. W skarpie o niskim nachyleniu została wykopana duża, okrągła fosa o średnicy 74 m. Budynek został umieszczony na warstwie gumowej izolacji. W centrum planu o kształcie krzyża znalazł się hol, otoczony przez galerie i inne pomieszczenia. Muzeum jest przykładem harmonijnego współistnienia zaawansowanej technologii architektury z zastosowaniem szkła, ze środowiskiem naturalnym.
Szkło w nowoczesnych budynkach stanowi często zarówno ściany, jak i zadaszenie. Szkło dobrze także współgra z kamieniem naturalnym i taflami wody. Nieczęsto jednak stosuje się konstrukcje szklane wypełnione wodą. „Oasis 21” (Oashisu Nijūichi, 2002; arch. Hideki Kasai z Obayashi Corporation) w Nagoi, to nowoczesny obiekt zawierający sklepy i restauracje, informację turystyczną oraz terminal autobusowy i punkt widokowy.
Budynek jest w większej części usytuowany pod poziomem terenu, a na zewnątrz, nad atrium widać imponujące zadaszenie o stalowoszklanej konstrukcji. Jego kształt przypomina statek kosmiczny. Zadaszenie pokryte jest szkłem warstwowym, na którym znajduje się płytki zbiornik wodny (fot. 21). Dach stanowi zatem ogród wodny z dróżkami do spacerowania, który jest także wykorzystywany w czasie różnych imprez jako scena do efektów wizualnych. Woda służy do chłodzenia w lecie pomieszczeń znajdujących się poniżej.
Fot. 19. Hakone – „Pola Museum of Art”, 2002
Fot. 20. „Pola Museum of Art”, wnętrza
Fot. 21. „Oasis 21” – widok szklanego dachu pokrytego wodą
Podsumowanie
Szkło w budynkach użyteczności publicznej znalazło bardzo szerokie zastosowanie, począwszy od ścian osłonowych, spowijających wszystkie elewacje budynków, poprzez dachy, podziały kondygnacji i aranżacje wnętrz. Różnorodność szkła wynika głównie z jego kolorów, faktury – gładkie lub z nadrukiem – stopnia przezroczystości, warstwowości, kątów nachylenia oraz rodzaju powierzchni: płaskiej lub owalnej.
Można powiedzieć, że w Japonii osiągnięto spore mistrzostwo w projektowaniu budynków z zastosowaniem szkła na dużą skalę. Architektura szkła odzwierciedla najnowsze trendy w architekturze i pokazuje, że jest to architektura naszych czasów. W kolejnej części artykułu zostaną przedstawione dalsze przykłady budynków najnowszej generacji w latach 2000., a szczególnie najnowsze kompleksy muzealne.
dr Ewa Maria Kido
CTI Engineering Co., Ltd., Tokio
prof. Zbigniew Cywiński
Politechnika Gdańska
Bibliografia
[1] Cywiński Z., Kido E.M.: Kulisy architektury szkła w Japonii. „Świat Szkła” 4/2012, s. 14-17.
[2] Kido E.M., Cywiński Z.: Nowa architektura szkła w Japonii. Budynki komercyjne, Część 1. „Świat Szkła” 6/2012, s. 12-15.
[3] Kido E.M., Cywiński Z.: Nowa architektura szkła w Japonii. Budynki komercyjne, Część 2. „Świat Szkła” 7-8/2012, s. 6-10.
[4] Kido E.M.: Nowa architektura japońska • The New Japanese architecture. Studia z zakresu architektury nowoczesnej, Wydawnictwo UMK, Toruń 2011.
[5] Cywiński Z.: Nowoczesna symbioza stali i szkła. Świat Szkła” 3/2011, s. 16-17.
[6] Cywiński Z.: O znaczeniu szkła w budownictwie. „Inżynieria i Budownictwo” 7/2012, s. 390-393.
[7] Holgate A.: Aesthetics of built form. Oxford University Press, New York 1992.
[8] Porteous J.D.: Environmental aesthetics – Ideas, politics and planning. Routledge, London/New York 1996.
[9] Miles M.: Art, space and the city – Public art and urban features. Routlege, London/New York 1996.
[10] Shelton B.: Learning from the Japanese city – West meets East in urban design. E & FN Spon, London/New York 1999.
[11] Cywiński Z.: O dwóch książkach i trzech przykładach konstrukcji transparentnych. „Świat Szkła” 5/2011, s. 11-13.
Całość artykułu w wydaniu drukowanym i elektronicznym
inne artykuły o podobnej tematyce patrz Serwisy Tematyczne
więcej informacj: Świat Szkła 11/2012