Dużym problemem w budynkach mieszkalnych jedno- i wielorodzinnych oraz zamieszkania zbiorowego, a także użyteczności publicznej są bariery architektoniczne, uniemożliwiające swobodne poruszanie się osobom niepełnosprawnym i starszym.
Drzwi wejściowe do tych budynków, jak również pomiędzy poszczególnymi pomieszczeniami, powinny zapewniać dogodne warunki komunikacji tym osobom. Istnieją rozwiązania konstrukcyjne drzwi, głównie ze stosownym napędem, pozwalające na bezproblemowe przejście pieszych, w tym o ograniczonych możliwościach ruchowych.
Przepisy z zakresu budynków bez barier architektonicznych
Przystosowanie mieszkań oraz całych budynków i otoczenia w celu umożliwienia osobom starszym i niepełnosprawnym prowadzenia niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia prywatnego, zawodowego i społecznego jest jedną z podstawowych zasad idei – domów bez barier architektonicznych.
Obiekty tego typu, już na etapie projektowania, powinny uwzględniać eliminację wszelkiego rodzaju ograniczeń w zakresie wielkości pomieszczeń, układu przestrzennego oraz szerokości ciągów komunikacyjnych.
W zakresie komunikacji istotny problem stanowi umożliwienie swobodnego wejścia i przejścia osobom starszym i niepełnosprawnym, zwłaszcza poruszających się na wózkach inwalidzkich oraz z pomocą tzw. chodzików.
Zapewnić to może zastosowanie drzwi z automatycznym napędem – co przykładowo przedstawiono na fot. 1.
Fot. 1. Przykładowe drzwi z napędem Powerdrive (fot. Geze)
W Polsce nie ustanowiono dotychczas żadnych przepisów prawnych lub technicznych odnoszących się bezpośrednio do mieszkań i domów oraz budynków bez barier architektonicznych albo określających związane z tym wymagania dla osób niepełnosprawnych i starszych. Nie istnieją także takie uregulowania na poziomie europejskim.
Wspomnieć jedynie można o zapisie w ustawie z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (tekst jednolity Dz. U. z 2021 r., poz. 2351, z późniejszymi zmianami) stwierdzającym, że obiekt budowlany wraz z związanymi z nim urządzeniami należy, biorąc pod uwagę przewidywany okres użytkowania, projektować i budować w sposób określony w przepisach, w tym techniczno-budowlanych, oraz zgodnie z zasadami wiedzy technicznej, zapewniając niezbędne warunki do korzystania z obiektów użyteczności publicznej i mieszkaniowego budownictwa wielorodzinnego przez osoby niepełnosprawne, w szczególności poruszające się na wózkach inwalidzkich.
Ponadto odnotować należy uchwałę sejmową z dnia 1 sierpnia 1997 roku, ustanawiającą Kartę Osób Niepełnosprawnych. W tym dokumencie potwierdzono prawo osób niepełnosprawnych do życia w środowisku wolnym od barier funkcjonalnych, w tym do swobodnego przemieszczania. Jest to jednak przepis o charakterze deklaratywnym, czyli nie nakładającym żadnych obowiązków i nie przewidującym sankcji za nieprzestrzeganie jego postanowień. Stwierdzić można, że architekci i wykonawcy obiektów wdrażają jednak podstawowe zasady idei domów bez barier.
W budownictwie obowiązują wymagania wynikające z rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. z 2019 r., poz. 1065 z późniejszymi zmianami).
W odniesieniu do przejść i związanych z nimi drzwi, a także furtek, zapisano m.in. następujące postanowienia:
- co najmniej jedno dojście do budynku mieszkalnego wielorodzinnego, zamieszkania zbiorowego i użyteczności publicznej powinno zapewniać osobom niepełnosprawnym dostęp do całego budynku,
- położenie drzwi wejściowych do budynku oraz kształt i wymiary pomieszczeń wejściowych powinny umożliwiać dogodne warunki ruchu, w tym również osobom niepełnosprawnym,
- furtki w ogrodzeniach budynków mieszkalnych wielorodzinnych i użyteczności publicznej nie mogą utrudniać dostępu do nich osobom niepełnosprawnym poruszających się na wózkach inwalidzkich,
- drzwi stanowiące wyjście ewakuacyjne z budynku przeznaczonego na więcej niż 50 osób powinny otwierać się na zewnątrz (nie dotyczy budynku zabytkowego),
- szerokość drzwi stanowiących wyjście ewakuacyjne z budynku lub pomieszczenia należy obliczać proporcjonalnie do liczby osób mogących w nich przebywać, przyjmując co najmniej 0,6 m szerokości na 100 osób, przy czym najmniejsza szerokość wynosi nie mniej niż 0,9 m.
Jednocześnie znajdziemy szereg publikacji związanych z tą problematyką, np. „Projektowanie bez barier – wytyczne” Stowarzyszenia Przyjaciół Integracji. Jej celem jest ułatwienie projektantom spełnianie wymogów powszechnej dostępności zgodnie z potrzebami współczesnego demokratycznego społeczeństwa, w którym nie można akceptować utrudnień w dostępności budynków i przestrzeni publicznej dla osób o ograniczonej sprawności.
Każde drzwi z automatycznym napędem mechanicznym powinny spełniać określone wymagania, szczególnie z zakresu bezpieczeństwa ich użytkowania. Wynikają one z europejskiej normy PN-EN 16005:2013 Drzwi z napędem – Bezpieczeństwo użytkowania – Wymagania i metody badań. W zakresie normy podano, że dotyczy ona wszystkich znaczących zagrożeń, sytuacji zagrożenia i zdarzeń zagrażających odnoszących się do drzwi z napędem, gdy są użytkowane zgodnie z zamierzeniem lub w warunkach niewłaściwego użytkowania, dających się racjonalnie przewidzieć przez producenta.
Drzwi z napędem o małej energii
W budynkach mieszkalnych, zamieszkania zbiorowego i użyteczności publicznej najczęściej stosowane są drzwi przesuwne i rozwierane, w tym także z napędem mechanicznym. Do mieszkań oraz pomieszczeń przeznaczonych specjalnie dla osób starszych i niepełnosprawnych, czyli bez barier architektonicznych, zalecane są drzwi pracujące w trybie małej energii (tzw. Low Energy). Wyroby te cechują się otwieraniem i zamykaniem ze zredukowaną prędkością i siłą, co pozwala także na wyeliminowanie dodatkowych urządzeń zabezpieczających.
W normie PN-EN 16005:2013 wyszczególniono wymagania zapewniające bezpieczeństwo, w odniesieniu do poszczególnych rodzajów drzwi z napędem. Osobno określono w niej specyficzne wymagania odnoszące się do drzwi z napędem o małej energii, głównie rozwieranych oraz przesuwnych i składanych.
Drzwi z napędem o małej energii powinny spełniać następujące wymagania:
- siła potrzebna dla zapobieżenia dalszemu otwieraniu lub zamykaniu zatrzymanych drzwi – mierzona przy głównej krawędzi zamykającej, w kierunku ruchu – nie powinna przekraczać 67 N w jakimkolwiek punkcie cyklu otwierania albo zamykania,
- energia kinetyczna poruszających się drzwi nie powinna przekraczać 1,69 J,
- w przypadku przerwania głównego zasilania lub awarii napędu powinno być możliwe otwarcie drzwi przy użyciu siły nie przekraczającej:
– 67 N – dla zwolnienia zatrzasku,
– 90 N – dla otwarcia drzwi,
gdy siła jest przyłożona do głównej krawędzi zamykającej, w kierunku ruchu.
Ponadto statyczna siła zamykająca do 150 N jest dozwolona:
- gdy szczelina między główną krawędzią zamykającą a przeciwną krawędzią zamykającą jest ≤ 8 mm dla drzwi rozwieranych
lub
- podczas ostatnich 50 mm drogi drzwi przesuwnych i składanych jakiegokolwiek typu.
Ponadto w normie dotyczącej bezpieczeństwa użytkowania ujęto jeszcze dla drzwi rozwieranych o małej energii dodatkowe wymagania związane z czasem, które poniżej przedstawiono.
Czas otwierania. Drzwi powinny otwierać się od położenia zamkniętego do ogranicznika tylnego (Back Check) lub do kąta 80°, które z tych położeń występuje najpierw, w czasie 3 s lub dłuższym. Ogranicznik tylny nie powinien występować przed otwarciem o kąt 60°. Jeśli drzwi otwierają się więcej niż o 90°, powinny kontynuować ruch z tą samą prędkością jak prędkość ogranicznika tylnego.
Czas zamykania. Powinno być możliwe takie wyregulowanie drzwi na miejscu zabudowy, aby czas zamykania od kąta 90° do 10° był nie mniejszy niż 3 s, a od kąta 10° do pełnego zamknięcia – wynosił nie mniej niż 1,5.
Parametry techniczne drzwi z napędem o małej energii ograniczają jednak zakres ich stosowania. Dotyczy to szczególnie drzwi przesuwnych i składanych, niewyposażonych w funkcję „break-out” (wyłamywania), stosowanych na drogach ewakuacyjnych.
Norma PN-EN 16005:2013 zawiera w wymaganiach dodatkowych dla tych typów drzwi wymóg, iż przy szerokości prześwitu otworu do 2000 mm, powinny otwierać się co najmniej na 80 % (tj. 1600 mm) w ciągu 3 s, co wymaga prędkości nie niższej niż 0,53 m/s.
Stosowna tablica zamieszczona w normie i określająca maksymalne prędkości skrzydeł drzwi przesuwnych dopuszcza taką prędkość tylko do skrzydeł o masie nieprzekraczającej 10 kg. Jednak w praktyce rzadko występują konstrukcje drzwi ze skrzydłem o masie niższej od 10 kg, szczególnie szklane, gdyż np. 1 m² samej szyby o grubości 4 mm waży więcej niż 10 kg. Taka sytuacja eliminuje możliwość stosowania drzwi przesuwnych z napędem o małej energii na drogach ewakuacyjnych.
Budynki bez barier architektonicznych są wyposażane głównie w drzwi rozwierane, zwane także przymykowymi, z napędem „Low Energy”. Drzwi tego typu oferuje szereg producentów, w tym firma Hőrmann.
Ma ona w swoim asortymencie drzwi z napędem PortaMatic, spełniające wymagania przypisane do wyrobów o małej energii. Napęd zapewnia kąt otwarcia do 115 0 i trwałość wynoszącą 200 000 cykli. Może być instalowany do drzwi o szerokości od 610 mm do 1100 mm oraz wysokości maksymalnej 2250 mm i masie do 125 kg. Przykładowe drzwi z napędem PortaMatic zaprezentowano na fot. 2.
Fot. 2. Drzwi rozwierane z napędem PortaMatic (fot. Hörmann)
Kolejnym producentem napędów do drzwi o małej energii jest firma Geze, oferująca wyroby typu ECturn. Napęd jest przeznaczony do jednoskrzydłowych drzwi rozwieranych o szerokości skrzydła do 1100 mm lub masie do 125 kg. Charakteryzuje się możliwością indywidualnego dostosowania prędkości otwierania i zamykania oraz fazą zamykania, przyspieszającą drzwi tuż przed położeniem zamkniętym. Drzwi z przedstawionym napędem pokazano na fot. 3.
Fot. 3. Drzwi rozwierane z napędem ECturn (fot. Geze)
Napędy do drzwi o małej energii poleca także firma Dormakaba w postaci konstrukcji typu Porteo, które można instalować w drzwiach rozwieranych o maksymalnej szerokości 1100 m i masie skrzydła do 100 kg. Wyrób zapewnia otwarcie drzwi w zakresie od 0° do 90° w czasie od 5 s do 10 s i w podobny sposób ich zamknięcie. Na fot. 4 przedstawiono drzwi z opisanym napędem.
Fot. 4. Drzwi rozwierane z napędem Porteo (fot. Dormakaba)
Jak już w publikacji stwierdzono, również drzwi przesuwne z napędem mogą być dostarczane w wersji „Low Energy”. Jednym z producentów takich rozwiązań jest wymieniona powyżej firma Dormakaba, mająca w swoim asortymencie wyrobów m.in. napędy typu CS 80 Magneo. Ich przeznaczeniem są drzwi o szerokości w świetle przejścia od 665 mm do 1125 mm i całkowitej masie skrzydła wynoszącej maksymalnie 80 kg.
W drzwiach z tym napędem aktywacja jest możliwa przy pomocy automatycznego przycisku, przełącznika zbliżeniowego (MagicSwitch), detektora ruchu, pilota lub zakodowanego przekaźnika. Ponadto dostępna jest aktywacja ręczna poprzez funkcję Push&Go tj. lekkie pchnięcie skrzydła drzwiowego. Przykładową konstrukcję ze szklanym skrzydłem obrazuje fot. 5.
Fot. 5. Drzwi przesuwne z napędem CS 80 Magneo (fot. Dormakaba)
Napędy o małej energii i sposoby sterowania
Do mieszkań bez barier architektonicznych i innych pomieszczeń użytkowanych przez ludzi starszych i niepełnosprawnych, jak np. domach opieki społecznej, przeznaczone są głównie drzwi o małej energii. Zainstalowany w nich napęd automatycznie otwiera drzwi z wykorzystaniem nadajnika lub sterownika.
Zgodnie z normą PN-EN 16005:2013 tego rodzaju drzwi należy obligatoryjnie oznaczyć stosownym piktogramem. Rodzaj ręcznego pobudzenia i jego umiejscowienie powinno spełniać potrzeby użytkownika, a w szczególności powinno być umieszczone w miejscu, skąd wyraźnie widać drzwi, co ma na celu wyeliminowanie możliwości uderzenia lub zatrzymania przez drzwi w trakcie otwierania. Urządzenie pobudzające należy zaprojektować i zainstalować w sposób minimalizujący ryzyko mimowolnego uruchomienia drzwi, a jego lokalizacja powinna znajdować się w zasięgu użytkownika, szczególnie niepełnosprawnego.
Dostępne na rynku budowlanym drzwi z napędem o małej energii są wyposażane w szereg funkcji i możliwości ustawień, którymi przykładowo mogą być:
a) Tryb automatyczny. Funkcja ta umożliwia otwieranie drzwi po uruchomieniu przycisku usytuowanego na nadajniku, a po upływie określonego czasu zamyka je w automatyczny sposób. Przedział czasowy, podczas którego drzwi pozostają w położeniu otwartym wynosi zazwyczaj od 2 s do 180 s.
b) Tryb impulsowy. Powoduje on otwarcie drzwi po uruchomieniu przycisku na nadajniku lub sterowniku. Ponowne naciśnięcie przycisku skutkuje ich zamknięciem.
c) Tryb półautomatyczny. Charakteryzuje się otwieraniem drzwi po wywarciu niewielkiego nacisku ręką na ich skrzydło. W przypadku osiągnięcia przez drzwi położenia uprzednio określonego przez użytkownika, napęd spowoduje ich pełne otwarcie. Kolejne lekkie popchnięcie skrzydła ręką powoduje zamknięcie drzwi.
d) Tryb zamykania drzwi. W tej funkcji drzwi są otwierane manualnie ręką, a napęd znajduje się w stanie wolnego biegu. Zamykanie drzwi następuje w sposób automatyczny, po upływie zdefiniowanego czasu, przeważnie w przedziale od 2 s do 60 s.
e) Tryb łączony. Zapewnia on indywidualną regulację oraz łączenie wszystkich wymienionych powyżej trybów pracy. Gwarantuje to jednocześnie możliwość dostosowania napędu do dowolnie zmieniających się potrzeb i sytuacji.
Ponadto tego typu drzwi mogą spełniać różne dodatkowe funkcje, szczególnie przydatne osobom starszym i niepełnosprawnym. Zaliczyć do nich można wyposażenie w sygnał akustyczny, sygnalizujący uruchomienie procesu otwierania lub zamykania albo wbudowane oświetlenie, ułatwiające orientację w ciemności i gwarantujące bezpieczne korzystanie z niedostatecznie doświetlonych przejść.
Zaznaczyć jednak należy, że spotykane są także rozwiązania napędów mechanicznych drzwi rozwieranych, wyposażonych w funkcję zwaną „upgrade cards”, rozszerzającą zakres działania związanego z ruchem o małej energii. Polega to na możliwości przełączenia napędu o małej energii na napęd o nieograniczonej energii (funkcja „Full Energy”).
Dostarczane są drzwi wyposażone w napęd o małej energii, spełniające wymienione powyżej wymagania z nim związane, natomiast w razie konieczności może nastąpić przeprogramowanie, polegające na zwiększeniu energii napędu z jednoczesnym zastosowaniem dodatkowych urządzeń bezpieczeństwa, eliminujących możliwość kontaktu użytkownika z ruchomym skrzydłem drzwi.
Zbigniew Czajka
Literatura
Ustawa z dnia 07.07.1994 r.
Uchwała Sejmu z dnia 01.08.1997 r.
Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12.04.2002 r.
Publikacja S.P.I. „Projektowanie bez barier – wytyczne”
Norma PN-EN 16005:2013
Materiały informacyjne firm: Hőrmann, Geze, Dormakaba